ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

آری، این مطلب زیبا و جذاب باعث شد که نگارنده باری دیگر کمر همت را بسته و به سراغ آیات و روایات فراوان این موضوع برود. آیات و روایات بسیاری که با توجه به گستردگی آن شاید دهها کتاب جداگانه بتوان برایش تالیف نمود.

معمولا از بهشت کمتر گفته شده است و کمتر کتابی است که مستقلا در مورد آن به رشته تحریر در آمده باشد. بیشتر کلام آن در کتب روایتی و تفسیری به چشم می خورد. از این رو پیش از هر چیز به سراغ آیات و روایات مربوطه رفته و مطالب این نوشتار را در چندین فصل تنظیم نمودم.

بخشی از کتاب را نیز به شبهات و مسائل در مورد بهشت اختصاص دادم که برای خود نگارنده جذابیت و اهمیت ویژه ای داشت.

این نوشتار به صورت خلاصه تنظیم شده است و سعی بر آن بوده است که بیشتر مطالب آن به صورت اختصار ذکر شود. ان شاء الله مباحث کامل این نوشتار نیز در آینده ای نزدیک به چاپ خواهد رسید.

در پایان خداوند متعال را شاکرم که موضوع را برای بنده ارزانی داشت و نیز از این که شما خواننده محترم این کتاب را برای مطالعه برگزیدید سپاسگزارم. امید وارم که نگارنده را از دعای پر فیض خود محروم ننمایید.

رّبَّنا تَقَبّل مِنّا اِنّک اَنتَ السَّمِیعُ العَلِیم

علیرضا زکی زاده رنانی

قم المقدسه عشّ آل محمد(ص)- پاییز 1368

ص: 10

ص: 11

ص: 12

نمی رود و شادیش به پایان نمی رسد، اقامت کننده در آن کوچ نمی کند و جاویدان در آن پیر نمی شود و ساکن آن آسیبی نمی بیند، اهل آن از مرگ در امانند و هراسی به دل راه نمی دهند، زندگی به کام آن هاست، نعمت برایشان پایدار است در جویهایی از آب هایی تغییر ناپذیر و نهرهایی که از شیر که طعمش دگرگون نمی شود و نهرهایی از شراب که آشامندگان از آن لذت می برند»(1)

و در خطبه165 نهج البلاغه فرمودند:«اگر با چشم دل به آنچه که از بهشت برای تو توصیف کرده اند بنگری، از آنچه در دنیاست دل می کنی، هر چند شگفتی آور و زیبا باشد، و از خواهش های نفسانی و خوشی های زندگانی و منظره های آراسته و زیبای آن کناره می گیری، و اگر فکرترا به درختان بهشتی مشغول داری که شاخه هایش همواره به هم می خورند، وریشه های آن در توده های مشک پنهان، و در ساحل جویباران بهشت قرار گرفته آبیاری می گردند، و خوشه هایی از لولو آبدار به شاخه های کوچک و بزرگ درختان آویخته، و میوه های گوناگونی که از درون غلاف ها و پوشش ها سر بیرون کرده اند، سرگردان و حیرت زده می گردی؛ شاخه های پر میوه بهشت که بدون زحمتی خم شده در دسترس قرار می گیرند، تا چیننده آن هرگاه که خواهند برچینند، مهمانداران بهشت گرد ساکنان آن و پیرامون کاخ ها یشان در گردشند و آنان را با عسل های پاکیزه و شراب های گوارا پذیرایی کنند.

آن ها کسانی هستند که همواره از کرامت الهی بهره مندند تا آن گاه که درسرای ثابت خویش فرود آیند و از نقل و انتقال سفرها آسوده گردند.4.

ص: 16

ای شنونده!اگر دل خود را به منظره های زیبایی که در بهشت به آن می رسی مشغول داری، روح تو با اشتیاق فراوان به آن سامان پرواز خواهد کرد، و از این مجلس من با شتاب به همسایگی اهل قبور خواهی شتافت.

خداوند با لطف خود من شما را از کسانی قرار دهد که با دل و جان برای رسیدن به جایگاه نیکان تلاش می کنند».(1)

امام صادق (ع)نیز فرمودند: کمترین نعمت بهشت چنان است که بویش از فاصله هزار سال به مسافت دنیا به مشام می رسد».(2)

و در روایتی دیگر حضرت فرمودند:«در بهشت درختی است که بادهای بهشت به فرمان خدا وزیدن می گیرند و آن درخت آهنگ هایی می زند که خلایق به زیبایی آن ها رانشنیده اند آن گاه فرمود: این پاداش کسانی است که در دنیا از ترس خدا گوش سپردن به ساز و آواز را ترک کرده باشند».(3)

ولی ربا هم می خوریم و کارهای دیگر هم انجام می دهیم. نه، اینگونه نیست، آنجا موقف حساب است و حساب، از اعمال و رفتار سوال می شود، از عبادات و مسائل دیگر اسلامی سوال می شود؛ از این رو وجود مقدس رسول اکرم صلی الله علیه و آله بارها می فرمودند:«حساب اعمال خود را کنید، قبل از آن که به حساب اعمال شما برسند».

در مورد فراگیر بودن بهشت امام سجاد(ع) فرمودند:«ای گروه شیعیان ما! بهشت دیر یازود حتما به شما میرسد اما برای رسیدن به درجات آن با هم رقابت کنید».(1)

و نیز امام صادق (ع) فرمودند:«به خدا سوگند احدی از شما به دوزخ نمی رود. پس برای رسیدن به درجات بهشت با هم رقابت کنید و با پارسایی دل دشمن خود را دردمند سازید».(2)2.

ص: 18

ص: 20

1- از دیدگاه قرآن کریم:

درباره اوصاف بهشتیان، آیات فراوانی درقرآن کریم وارد شده که در مجمو، صفات و اعمالی که انسان را به بهشت می رساند و او را در آن جایگاه رفیع و والا جای می دهد کاملا مشخص می سازد

این اوصاف عبارتند از:

1- ایمان و عمل صالح:

(وَالَّذِینَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ أُولَئِکَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ )(1)

«و آن ها که ایمان آورده ، و کارهای شایسته انجام داده اند، آنان اهل بهشتند؛ و همیشه در آن خواهند ماند».

2- تقوی:

(تِلْکَ الْجَنَّةُ الَّتِی نُورِثُ مِنْ عِبَادِنَا مَن کَانَ تَقِیًّا )(2)

«این همان بهشتی است که به بندگان پرهیزگار خود، ارث می دهیم».

3- احسان و نیکو کاری:3.

ص: 21

(فَأَثَابَهُمُ اللَّهُ بِمَا قَالُوا جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَذَلِکَ جَزَاءُ الْمُحْسِنِینَ )(1)

«خداوند بخاطر این سخن، به آن ها باغ هایی از بهشت داد که از زیر درختانش، نهر ها جاری است؛ جاوادنه در آن خواهند ماند؛ و این است جزای نیکوکاران».

4- جهاد و شهادت:

(إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ )(1)

«خداوند از مومنان، جان ها و اموالشان را خریداری کرده،که(در برابرش) بهشت برای آنان باشد؛(به این گونه که) در راه خدا پیکار می کنند»

5- ترک هواپرستی:

(وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوَی فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوَی)(2)

«و آن کس که از مقام پروردگارش ترسان باشد و نفس را از هوی باز دارد، قطعا بهشت جایگاه اوست!».

6- پیشگامان در ایمان:

(وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولَئِکَ الْمُقَرَّبُونَ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ )(3)

«و (سومین گروه) پیشگامان پیشگامانند، آنها مقربانند! در باغهای پر نعمت بهشت (جای دارند)»

7- هجرت و جهاد:

( الَّذِینَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَأُولَئِکَ هُمُ الْفَائِزُونَ یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَرِضْوَانٍ وَجَنَّاتٍ لَهُمْ فِیهَا نَعِیمٌ مُقِیمٌ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ)(5)2.

ص: 22

«آیا سیراب کردن حجاج ، و آبادساختن مسجد الحرام را، مانند(عمل) کسی قرار دادید که به خدا و روز قیامت ایمان آورده، و در راه او جهاد کرده است؟! (این دو،) نزد خداوند مساوی نیستند! و خداوند گروهمان را هدایت نمی کند!آنها که ایمان آوردند، و هجرت کردند، و با اموال و جان هایشان در راه خدا جهاد نمودند، مقامشان نزد خدا برتر است؛ و آنها پیروز و رستگارند! پروردگارشان آنها را به رحمتی ازناحیه خود، و رضایت(خویش)، و باغهایی از بهشت بشارت می دهد که در آن ، نعمتهای جاودانه دارند؛ همواره و تا ابد در این باغها( و درمیان این نعمتها) خواهند بود؛ زیرا پاداش عظیم نزد خداوند است».

8- صبر و تحمل در برابر شدائد:

( وَجَزَاهُمْ بِمَا صَبَرُوا جَنَّةً وَحَرِیرًا )(1)

«و در برابر صبرشان، بهشت و لباسهای حریر بهشتی را به آن ها پاداش می دهد».

9- ایمان و بقاء در برابر جاده مستقیم:

(إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ أُولَئِکَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ خَالِدِینَ فِیهَا جَزَاءً بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ )(2)

«کسانی که گفتند:«پروردگار ما الله است»، سپس استقامت کردند، نه ترسی برای آنان است و نه اندوهگین می شوند. آن ها اهل بهشتند و جاودانه در آن می مانند؛ این پاداش اعمالی است که انجام می دادند».

10- اطاعت خدا و رسول:

(وَمَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَذَلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ)(3)

«وهرکس خدا و پیامبرش را اطاعت کند، (قوانین او را محترم بشمرد،) خداوند وی را در باغ هایی از بهشت وارد می کند که همواره، آب از زیر درختانش جاری است؛ جاودانه در آن می مانند؛ و این، پیروزی بزرگی است».13

ص: 23

11-اخلاص:

(وَمَا تُجْزَوْنَ إِلا مَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ إِلا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ أُولَئِکَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ فَوَاکِهُ وَهُمْ مُکْرَمُونَ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ )(1)

«و جز به آنچه انجام می دادید کیفر داده نمی شوید، جز بندگان مخلص خدا(که از این کیفرها برکنارند)!برای آنان [= بندگان مخلص] روزی معین و ویژه ای است، میوه ها(ی گوناگون پر ارزش)، و آنهاگرامی داشته می شوند... در باغهای پر نعمت است».

12- صدق و راستی:

(هَذَا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقِینَ صِدْقُهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا)(2)

«امروز روزی است که راستی راستگویان، به آنها سود می بخشد؛ برای آنها باغهایی از بهشت است که نهرها از زیر )درختان( آن می گذرد، و تا ابد، جاودانه در آن می مانند؛ هم خداوند از آنها خشنود است، و هم آنها از خدا خشنودند؛ این، رستگاری بزرگ است!».

2- از دیدگاه روایات:

در روایات معصومین علیهم السلام نیز عوامل بسیاری جهت راهیابی به بهشت الهی بیان شده است. جهت استفاده بهتر شما خواننده محترم این عوامب بصورت رقم نام برده شد و برخی از آن نیز بوسیله خود حدیث ذکر گردید.

« امام علی علیه السلام: دُخُول الجنَّهِ رَخیصٌ، و دخوُل النّارِ غالٍ».(3)

«بهشت رفتن ارزان است و دوزخ رفتن گران».

عوامل ذکر شده عبارتند از:

1- اطاعت از خداوند متعال:4.

ص: 24

رسول خدا صلی الله علیه و آله:لَن یَدخُلَ الجَنَّهَ اِلاّ نَفسٌ مُسلِمَهُّ(1)

«وارد بهشت نشوید مگر نفسی که در برابر خدا تسلیم باشد».

2- ایمان به خدا و پیامبر:

رسول خدا صلی الله علیه و آله: مَن رَضِیَ باالله رَبّاوَ بِالِاسلامِ دیناً و بِمُحَمَدٍ صلی الله علیه و آله نَبِیَاَ وَ جَبَت لَهُ الجَنَّهِ.(2)

«هرکس به ربوبیت الهی و دین اسلام و پیامبری من راضی شود، بهشت براو واجب گردد».

3- عمل صالح:

امام باقر علیه السلام: اِنَ العَمَلَ الصَّالِحَ یَذهَبُ اِلَی الجَنَهِ.(3)

«همانا عمل صالح(انسان را) به سوی بهشت می برد».

4- زیادی علم و عمل:

امام علی علیه السلام: اِنَ کَثرَهَ العِلمِ بِهِ سَبَب اِلَی الجَنَهِ.(4)

«همانا زیادی علم و عمل به آن، راهی است به سوی بهشت».

5- ترک شهوات:

امام علی علیه السلام: فَمَنِ اشتاقَ اِلَی الجَنَهِ سَلا عَنِ الشَّهَواتِ.(5)

«پس هار کس که مشتاق بهشت است، باید از شهوات دوری کند».

6- اخلاص در توحید:0.

ص: 25

رسول خداصلی لله علیه و آله: مَن قَالَ لا اِلَه اِلاَّ اللهَ مُخلِصاً فَلَهٌ الجَنَه.(1)

«هرکس از روی اخلاص «لااله الا الله» را بگوید، پس بهشت برای اوست».

7- عدالت:

رسول خدا صلی الله علیه و آله: اَلعَدلُ جُنَهُ وَ اقِیهَ وَ جَنَهُ بَاقِیَهً.(2)

«عدالت سپری محکم و بهشتی همیشگی است».

8- تقوا

9- حسن خلق:

رسول خدا صلی الله علیه و آله: اَکثَرُ مَا تَلِجِ بِهِ اُمَتِی الجَنَّهَ، تَقوَی الله وَ حُسنَُ الخُلق.(3)

«امت من بیشتر به سبب دو چیز وارد بهشت می شوند: خداپروایی و خوشرویی».

10- خشیت خداوند

11- ترک جدال:

رسول خدا صلی الله علیه و آله: ثَلاثٌ مَن لَقِیَ اللهَ عَزوجلّ بِهنَّ دَخَلَ الجَنَهَ مِن اَیِ باب شاءَ: مَن حَسُنَ خُلقُه، وَ خَشِیَ اللهَ فِی المَغَیِبِ وَ المَحضَرِ، وَ تَرَکَ المِراءَ واِن کَانَ مُحِقَاً.(4)

«سه چیز است که هرکس با آن ها ، خدای عزوجل را دیدار کند از هر دری که خواهد وارد بهشت شود: کسی که خوشخو باشد و در آشکارا و نهان از خدا بترسد و بحث و ستیزه رارها کند اگر چه حق با او باشد».6.

ص: 26

12- سرعت در کارهای نیک:

رسول خدا صلی الله علیه و آله مَنِ اشتاقَ اِلیِ الجَنَهِ سَارَعَ اِلَی الحَسَناتِ.(1)

«هرکه مشتاق بهشت باشد در انجام کارهای خوب بکوشد».

13- مصیبت نکردن:

امام صادق علیه السلام: مَن لَم یَعضِ الله اَدخَلَهُ الله الجَنَهَ.(2)

«هرکس نافرمانی خدا را نکند، خداوند او را وارد بهشت نماید».

14- سخاوت:

رسول خدا صلی الله علیه و آله: اَلجَنهُ دَارُ الاَسخِیاء.(3)

«بهشت سرای سخاوتمندان است».

15 - اطعام نمودن:

امام صادق علیه السلام: مَن اَطعَمَ مُومِناً اَطعَمَهُ الله مِنَ ثِمارِ الجَنَهِ.(4)

«هرکس مومنی را اطعام نماید، خداوند از میوه های بهشتی او را اطعام نماید.»

امام صادق علیه السلام: مِن مُوجِباتِ الجَنَهِ و المَغفِرَه: اِطعامُ الطَعامِ.(5)

«از موجبات دخول در بهشت و مغفرت الهی، اطعام نمودن است».30

ص: 27

16-مجاهدت در راه خدا:

رسول خداصلی الله علیه و آله: الجِهادُ فِی سَبیِلِ اللهِ بابٌ مِن اَبواب الجَنَهِ.(1)

«جهاد در راه خدا، دری از درهای بهشت است».

رسول خدا صلی الله علیه و آله:الجَنَهُ تَحتَ ظِلالِ السُیوفِ.(2)

«بهشت زیر سایه شمشیرهاست».

رسول خداصلی الله علیه و آله: مَن خُتِمَ لهُ بِجِهادٍ فی سبیلِ اللهِ ولَوقَدرَ فَواقِ الناقهِ دَخلَ الجَنَهَ(3)

«هرکس به اندازه زمان میان دو دوشیدن شتر، جهاد در راه خدانصیبش شود وارد بهشت گردد».

17-علاقه و محبت به دانش و علم:

رسول خداصلی الله علیه و آله:مَن اَحََبَ العِلمَ وَ جَبَت لَه الجَنَه.(4)

«هرکس محبت به علم و دانش داشته باشد، بهشت بر او واجب است».

18- روزه:

رسول خداصلی الله علیه و آله: اِنَ فِی الجَنَهِ باباً یُدعی «الرَّیانَ» لایَدخُلُ مِنه اِلاَّ الصّائِمونَ.(5)9.

ص: 28

«بهشت راه دروازه ای است به نام«ریَّان»(سیراب)که جز روزه داران از آن وارد نشوند».

19- نماز جمعه:

مَن صَلَّی الجُمعهِ وَجَبَتَ لَهُ الجَنَّه.(1)

«هرکس نماز جمعه را برپا دارد، بهشت بر او واجب است».

20-اجابت موذن:

اِجابَه المُوَذِّنِ رَحمَهَ وَ ثَوابُهُ الجَنَّه(2)

«اجابت موذن رحمت است و پاداش آن بهشت می باشد».

21-نیکو سخن گفتن:

امام زین العابدین علیه السلام: القَولُ الحَسَن ِیُثرِی المالََ وَیُدخُلُ الجَنَّه(3)

«نیکو سخن گفتن مال را زیاد کند،(و روزی را رشد می دهد،مرگ را به تاخیر می اندازد)و باعث دخول بهشت شود».

22- صبر در شدائد و مصائب:

امام باقر علیه السلام:اِنَ الجَنَهَ مَحفُوفَه بِالمَکارِهِ وَ الصَبرِ، فَمَن صَبَرَ عَلَی المَکارِهِ فِیِ الدِنیا دَخَلَ الجَنَهَ.(4)

«همانا بهشت در احاطه ناملایمات و بردباری است؛پس، هرکه در دنیا بر ناملایمات صبر کند به بهشت رود».

23-حج و عمره:8.

ص: 29

حجُّ البَیتِ و العُمرهِ یُوجِبانِ الجَنَه.(1)

«حج و عمره، بهشت را موجب می شوند».

24- پنهان نمودن عمل خوب:

امام علی علیه السلام مِن کُنُوزِ الجَنَهِ اِخفاءُ العَمَل.(2)

«از گنج های بهشت، پنهان نمودن عمل خوب است».

25- حسن ظن به خداوند:

رسول خدا صلی الله علیه و آله: فَاِنَ حُسنَ الظَّنَّ باللهِ عزّوجلّ ثَمَنُ الجَنَهِ.(3)

26-استفاده از حلال:

رسول خدا صلی الله علیه و آله: مَن اَکَلَ مِن کَدَّ یَدِهِ حَلالاً فَتَحَ لَهُ اَبواب الجَنَه.(4)

«هرکه از دسترنج حلال خود استفاده کند، برای او درهای بهشت گشوده شود.»

27-مسجد ساختن:

رسول خدا صلی الله علیه و آله: مَن بَنی مَسجِداً بَنَی اللهُ لَهُ بَیتاً فِی الجَنَهِ.(5)

«هرکس مسجدی بنا کند، خداوند در بهشت خانه ای برای او بنا کند.»

28- دفاع از مظلوم:7.

ص: 30

رسول خدا صلی الله علیه و آله: مَن اَخَذَ لِلمَظلُومِ مِن الظالِمِ کانَ مَعِی فِی الجَنهِ.(1)

«هرکس داد مظلومی را از ظالم گیرد، با من در بهشت خواهد بود».

29- تسبیح حضرت فاطمه علیها السلام.

امام صادق علیه السلام: مَن سَبَحَ تَسبِیحُ فاطِمَه اَوجَبَ اللهُ لَهُ الجَنَّهَ.(2)

30- روزه ماه رجب:

امام رضا علیه السلام: مَن صامَ اَوَّلُ یَومٍ مَن رَجَب وَجَبَت لَهُ الجَنَه.(3)

«هرکه روز اول ماه رجب را روزه بدارد، بهشت بر او واجب شود.»

31- روزه ماه شعبان:

رسول خدا صلی الله علیه وآله: مَن صامَ ثَلاثَهُ اَیامٍ مِن شَعبان وَ جَبَت لَه الجَنَه(4)

«هرکه سه روز ازماه شعبان را روزه گیرد، بهشت بر او واجب شود.»

32-پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را در خواب دیدن:

رسول خدا صلی الله علیه و آله : مَن یَرانِی فِی مَنامِه وَجَبَت لَهُ الجَنَه(5)

«هرکس مرا در خواب ببیند بهشت بر او واجب شود».1.

ص: 31

33- زیارت ائمه اطهار علیهم السلام.

امام جواد علیه السلام: ما لِمَن اَتی قَبرُ الرِّضا علیه السلام؟ قال: الجَنَه والله.(1)

«چیست برای کسی که قبر حضرت رضا علیه السلام را زیارت کند؟ فرمود به خدا قسم، بهشت است».

امام صادق علیه السلام: مَن زارَ الحُسَینُ بنُ عَلِی علیه السلام یَومَ عاشُوراء وجبت له الجنه.(2)

«هرکس حسین علیه السلام را روز عاشورا زیارت کند، بهشت بر او واجب شود.»

34- زیارت حضرت معصومه علیهاالسلامم

امام جواد علیه السلام: مَن زارَ عَمَّتِی بِقُم فَلَهُ الجَنَّه.(3)

35- مرثیه خوانی برای امام حسین علیه السلام:

امام صادق علیه السلام: مَن اَنشَدَ فِی الحُسَینِ فَاَبکی واحِداً فَلَهُ الجَنَه.(4)

«هرکه برای حسین علیه السلام مرثیه خواند و یک نفر را گریان کند، پس برای او بهشت است».

36- محبت به ائمه اطهار علیهم السلام.

رسول خدا صلی الله علیه و آله: مَن ماتَ عَلی حُب آلِ مُحَمَدٍ فَاَنَاکَفِیلُهُ بِالجَنَّه.(5)

«هرکس بر محبت آل محمد بمیرد، من ضامن بهشت اویم».3.

ص: 32

رسول خدا صلی الله عیه و آله: مَن اَحَبَّنِی کانَ مَعِی فِی الجَنَه.(1)

«هرکس مرا دوست بدارد، همراه من در بهشت خواهد بود».

37- شناخت ائمه اطهار علیه السلام.

امام صادق علیه السلام: لایَدخُلُ الجَنَهَ اِلامَن عَرَفَنا وَ عَرفناهُ.(2)

«وارد بهشت نمی شود مگر کسی که ما را بشناسد و ما او را بشناسیم».

38- زیارت مسلمان:

رسول خدا صلی الله علیه و آله: ما مِن مُسلِمٍ زارَ مُسلِماً ثَوابُهُ الجَنَهِ.(3)

«هیچ مسلمانی نیست که مسلمانی را زیارت کند، بهشت برای او واجب است».

39- حفظ آبروی برادر مسلمان:

رسول خدا صلی الله علیه و آله:مَن رَدَ عَن عِرضِ اَخِیهِ المُسلِمِ وَجَبَت لَهُ الجَنَه.(4)

40- پیروی از قرآن کریم:

رسول خدا صلی الله علیه و آله: مَن جَعَلَهُ اَمامَهُ قادَهُ اِلَی الجَنَهِ.(5)

«هرکه قرآن را پیروی کند، (قرآن) او را به سوی بهشت کشاند».

41- گریه بر بهشت:2.

ص: 33

رسول خدا صلی الله علیه و آله: مَن بَکی عَلَی الجَنَّه دَخَلَ الجَنَّهَ.(1)

«هرکه بر بهشت گریه کند، داخل بهشت شود».

42- عیادت مریض:

رسول خدا صلی الله علیه و آله: مَن عادَ مَرِیضاً تَبَّوَات مِن الجَنَه مَنزِلاً.(2)

«هرکه مریضی را عیادت کند، منزلی در بهشت برای او آماده شود».

43- دروغ گفتن

44-خلف وعده نکردن

45- خیانت نکردن

46- حفظ چشم از حرام

47- عفت داشتن

48- حفظ دست و زبان از گناه:

رسول خدا صلی الله علیه و آله:«شش چیز را برای من به عهده گیرید، من هم برای شما بهشت را به عهده می گیرم: هرگاه سخن گفتید دروغ مگویید، هرگاه وعده دادید خلف وعده نکنید، هرگاه امین تان دانستید خیانت نورزید، چشمتان را از حرام فرو بندید، شهوت خویش را حفظ کنید و دست و زبان خود را نگه دارید».(3)

49- غضب نکردن

50-غیبت نکردن

51- حسد نورزیدن:

امام صادق علیه السلام: مَن لَم یَغضِب فَلَهُ الجَنَّه، مَن لَم یَغتِب فَلَهُ الجَنَّه. من لم یحسد فله الجنه.(4)8.

ص: 34

«هرکه غضب نکند، پس بهشت برای او است؛ هرکه غیبت نکند؛ پس بهشت برای او است؛ هرکه حسادت نکند، پس بهشت برای او است».

52- یتیمی را کفایت نمودن:

رسول خدا صلی الله علیه و آله: یا علی ! مَن کَفی یَتِیماً فِی نَفَقَتِهِ بِمالِهِ حَتی یُستَغنِی، وَجَبَت لَهُ الجَنَّه.(1)

«ای علی! هرکه یتیمی را با مال خود کفایت کند و او را بی نیاز گرداند، بهشت بر او واجب می شود».

امام صادق علیه السلام:«وقتی یتیمی گریه کند عرش خدا به اهتزاز در آید، پس خداوند تبارک و تعالی گوید: کیست آن کسی که این بنده مرا، که در سنین خردسالی پدر و مادرش را از دست داده است ، به گریه انداخته است؛ به عزت و جلال و مقام رفیعم قسم ، هیچ بنده مومنی نیست که او را آرامش دهد، مگر اینکه بهشت را برایش واجب گردانم».(2)

53- یکسال اذان گفتن:

رسول خدا صلی الله علیه و آله:مَن اَذَّنَ فی مصرٍ مِن اَمصارِ المُسلِمین سَنَه وَجَبَت لَهُ الجَنَه.(3)

«هرکس در دیار مسلمانان یکسال اذان گوید، بهشت بر او واجب شود».

54- دختر بزرگ کردن:

رسول خدا صلی الله علیه و آله: مَن عالَ ابنَتَینِ اَو ثَلاثاً کانَ مَعِی فِی الجَنَه.(4)

«هرکس دو دختر یا سه دختر را بزرگ کند، همراه من در بهشت خواهد بود».

55- سرودن شعر در مورد اهل بیت علیهم السلام:5.

ص: 35

امام صادق علیه السلام: مَن قالَ فِینا بیتُ شِعرٍ، بَنَی اللهُ تَعالی لَهُ بَیتتاً فِی الجَنَهِ.(1)

«هرکس در مورد ما، بیت شعری سراید، خداوند خانه ای برا او در بهشت بنا کند».

56- احترام به پدر و مادر

امام باقر علیه السلام: اَربعٌ مَن کنَّ فیه بَنَی اللهُ له بیتاً فِی الجَنَهِ: مَن آوَی الیَتیم، و رَحمَ الضَّعیف، و اشفَقَ علی والدَیهِ، و رفَق بِمملُوکهِ.(1)

«چهار چیز است که هرکس داشته باشد خداوند در بهشت برای او خانه ای بسازد: هرکس یتیم را سرپناه دهد، به ناتوان رحم کند، با پدر و مادرش مهربان باشد و باغلامش مدارا کند».

حضرت مسیح علیه السلام: - لما سئل رجل: یا معلّمَ الخَیر! دُلَّنِی علی عمل انال به الجَّنه؟-: اتَقَ اللهَ فِی سرِّکَ و عَلانیَتِک، و بِر واِلدَیکَ.(2)

«مردی از حضرت مسیح علیه السلام پرسید ای آموزگار خوبی! مرا به کاری راهنمایی کن که به سبب آن به بهشت دست یابم؛ فرمود: در نهان و آشکارت از خدا بترس و به پدر و مادرت نیکی کن».

***

1- زبان خود را از بیان آنچه که برای او لازم و مفید نیست حفظ نماید.

2- دل خود را از وسوسه نگاه داشته و اجازه ورود وسوسه های شیطانی را به قلب خویش ندهد.

3- متوجه باشد که من ناظر و مراقب بر همه اعمال و کارهای او می باشم.

4- گرسنگی را موجب چشم روشنی خود بداند»(1)

2- رسول خدا صلی الله علیه و آله: مَن ضَمِنَ لِی مَا بَینَ لِحیَیه و ما بینَ رِجلَیهِ ضَمِنتُ لهُ الجَنَهَ.(2)

«هرکس به من تضمین دهد که زبان و شهوت خویش را حفظ کند، من بهشت را برای او ضمانت می کنم».

+++

3- رسول خدا صلی الله علیه و آله«من برای کسی که بحث و مجاله را رها کند هرچند حق با او باشد، و برای کسی که دروغ راهرچند به شوخی ترک گوید و برای کسی که خوشخو باشد، خانه ای را در حومه بهشت و خانه ای را در مرکز بهشت و خانه ای را در بالای بهشت ضمانت کنم».(3)

+++

4- امام صادق علیه السلام:«چه کسی چهار چیز را به من تضمین می دهد تامن چهار خانه در بهشت را برای او تضمین کنم؟ انفاق کن و از تنگدستی مترس، سلام را در جهان رواج ده، بحث و جدال را واگذار هرچند حق با تو باشد و بامردم به انصاف رفتارکن».(4)3.

ص: 37

5- رسول خدا صلی الله علیه و آله:«(حفظ) امر برای من عهده دار شوید من بهشت را برای شما عهده دار می شوم: نماز، زکات، امانت داری، شهوت، شکم و زبان را»(1)

6- رسول خدا صلی الله علیه و آله:«هرکس به من تضمین پنج چیز را بدهد من بهشت را برای او ضمانت می کنم. عرض شد: ای رسول خدا! آن پنج چیز کدام است؟ فرمود: خلوص و صفا با کتاب خدا، خلوص و صفا با پیامبر او، خلوصو صفا با دین خدا، خلوص و صفا با جامعه مسلمانان».(2)

+++

7- رسول خدا صلی الله علیه و آله:«در پاسخ از عملی که چیزی میان آن و بهشت مانع نشود، فرمود: خشمگین مشو، چیزی از مردم مخواه و بر مردم آن پسند که بر خودت می پسندی».(3)

+++

8- رسول خدا صلی الله علیه و آله: در پاسخ به این پرسش مردی که: چه کنم تا به بهشت روم؟ فرمود: مشکی نو خریداری کن و با آنقدر مردم را آ بده تا آن را فرسوده و پاره کنی، زمانی که مشک را پاره کرده باشی، به عمل بهشت دست یافته ای».(4)

+++

9- رسول خدا صلی الله علیه و آله: آیا هریک از شما دوست دارد به بهشت رود؟ عرض کردند: آری، ای رسول خدا. فرمود: آرزو را کوتاه کنید، مرگ را در مقابل دیدگان خود قرار دهید و از خدا چنان که شاید شرم دارید».(5)8.

ص: 38

10- رسول خدا صلی الله علیه و آله: «درپاسخ به این پرسش بادیه نشینی که چه کند تا به بهشت رود فرمود: سوالی مختصر اما پر اهمیت پرسیدی. بنده آزاد کن و برده رها نما- بادیه نشین پرسید: مگر این دو یکی نیست؟ فرمود: نه، عتق رقبه آن است که خودت به تنهایی بنده آزاد کنی و فکَّ رقبه آن است که دربهای آزادی او کمک کنی - به خویشاوند ستمگر مهربانی و نیکی کن، اگر چنین نکردی، پس گرسته ای را سیر کن و تشنه ای را آب ده، به کار خوب فرمان ده و از کار زشت بازدار، اگر این هم نتوانستی زبانت را جز از خیر و خوبی فرو بند».(1)

11- رسول خدا صلی الله علیه و آله: نیز به بادیه نشین فرمود: گرسنه را سیر کن، تشنه را آب ده، به کار نیک فرمان ده و از کار زشت بازدار؛ اگر توان این را نداشتی زبانت را از جز خوبی نگه دار؛ زیرا با این کار بر شیطان چیره آیی»(2)

+++

12- امام علی علیه السلام:«هرکس شش خصلت در او جمع شود به بهشت در آید و از آتش برهد: کسی که خدا را بشناسد و فرمانش برد و شیطان را بشناسد و نافرمانیش کند، حق را بشناسد و پیرویش نماید و باطل را بشناسد و از آن پرهیز و دنیا را بشناسد و دورش افکند و آخرت را بشناسد و آن را بجوید».(3)

+++

13- امام علی علیه السلام: لا یفوز بالجنه الا من حسنت سریرته و خلصت نیته:(4)

«به بهشت دست نیابد مگر کسی که باطنش نیکو و نیتش خالص باشد».

+++8.

ص: 39

14- امام علی علیه السلام: ان الله سبحانه یدخل بصدق النیه و السریره الصالحه من یشاء من عباده الجنه.(1)

«خدای سبحان به سبب نیت درست و منش پاک(بندگانش) هر کس را خاوهد به بهشت برد».

15- امام علی علیه السلام: اربع من اتی بواحده منهن دخل الجنه: من سقی هامه ظامئه، اشبع کبد جائعه، او کسا جلده عاریه، او اعتق رقبه عانیه.(2)

«چهار کاراست که هرکس یکی از آنها را انجام دهد وارد بهشت شود: هرکس حیوان تشنه ای را آب دهد، یا شکم گرسنه ای را سیر کند، یا بدن برهنه ای را بپوشاند، یا انسان در بندی را آزاد کند».

+++

16- رسول خدا صلی الله علیه و آله :«به یزیدبن اسید فرمود: ای یزید بن اسید! آیا بهشت را دوست داری ؟ پس آنچه برای خود دوست داری برای برادرت دوست بدار».(3)

+++

17- پیامبر در حالی که سوار بر شتر خود بود و قصد رفتن به یکی از جنگها را داشت، بادیه نشینی بیامد و رکاب شتر آن حضرت را گرفت و عرض کرد: ای رسول خدا! به من کاری بیاموز که با انجام دادن آن به بهشت روم؟ حضرت فرمود: هر کاری که دوست داری مردم در حقت بکنند تو با آن ها همان کن و هر کاری که دوست نداری نسبت به تو انجام دهند تو نیز با آن ها چنان مکن. حالا راه را بر شتر بازکن».(4)

+++

ص: 40

18- رسول خدا صلی الله علیه و آله: فاقصر من الامل، و اجعل الموت نصب علینک، واستح من الله حق الحیاء.(1)

«به ابوذر فرمود» آیا دوست داری به بهشت روی؟(ابوذر گوید) عرض کردم:آری، پدرم فدایت باد. فرمود: پس، آرزو کوتاه کن و مرگ رافراچشم خود دار و از خداوند چنان که شاید شرم دار».

+++

19- امام باقر علیه السلام:«ده چیز است که هرکس با آن ها خدای عزوجل را دیدار کند به بهشت در آید: گواهی دادن به یگانگی خدا، گواهی دادن به پیامبر صلی الله علیه و آله، اقرار به آنچه خدا فرستاده است، برپاداشتن نماز، پرداختن زکات، روزه ماه رمضان، زیارت خانه خدا، دوستی با دوستان و بیزاری از دشمنان خدا و دوری کردن از هر مست کننده».(2)

20- از امام صادق علیه السلام روایت شده که هرکس برای ده نفر از برادران اواد خود در شب جمعه دعا کند، خداوند بهشت را برای او واجب کند.(3)

21- پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: در آسمان هفتم حضرت ابراهیم را دیدم و به من فرمود: ای احمد به امت خود بگو درختان بسیاری در بهشت کاشت کنند که تربت آن پاکیزه است و زمین بهشت واسع است. گفتم چگونه باید کاشت درخت نمود؟ گفت با گفتن لا حول ولا قوه الا بالله گفتن و عقیده داشتن و عمل کردن بدین کلمه توحید کاشت درختی است در بهشت که میوه شیرین دهد.(4)4.

ص: 41

در روایتی معتبر نیز امام صادق علیه السلام می فرمایند: پیامبر فرمودند: آن شب که به آسمان برده شدم داخل بهشت شدم، در آنجا فرشتگانی را دیدم که خشتی از طلا و خشتی از نقره بر هم می گذارند و گاه از کار دست می کشند. از آنان پرسیدم: چرا گاهی کار می کنید و گاهی از کار دست می کشید: گفتند: تا هزینه به ما برسد . پرسیدم هزینه شما چیست؟ گفتند: این سخن مومن در دنیا که:«سبحان الله و الحمدلله و لا اله لا الله و الله اکبر؛ پاک و منزه است خدا و تمام ستایش ها از آن اوست و خدایی جز الله نیست و خدا بزرگتر از آن است که وصف شود».(1)

فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ؛ بگو اگر شما خداوند را دوست می دارید پس از من(پیامبر) پیروی کنید(که در این صورت) خداوند شما را دوست خواهد داشت».

ص: 43

ص: 44

بهشت بر چه کسانی حرام است؟(1)

همانگونه که اسباب و عواملی باعث ورود به بهشت الهی می شود، در مقابل عواملی نیز وجود دارد که باعث دخول در آتش شده و بهشت الهی بر آن حرام می گردد.

آن عوامل عبارتند از:

1- شرک به خدا:

إِنَّهُ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْهِ الْجَنَّةَ وَمَأْوَاهُ النَّارُ .(2)

«هرکس به خدا شرک می ورزد خداوند بهشت را بر او حرام گردانیده و جایگاهش آتش باشد».

2- ظلم و ستم:

إِنَّ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَاسْتَکْبَرُوا عَنْهَا لَا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَلَا یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّی? یَلِجَ الْجَمَلُ فِی سَمِّ الْخِیَاطِ ? وَکَذَ?لِکَ نَجْزِی الْمُجْرِمِینَ .(3)40

ص: 46

«درهای آسمان به روی کسانی که آیات ما را تکذیب کرده اند و از آن ها سر بر تافته اند، گشوده نخواهد شد تا آن گاه که شتر از سوراخ سوزن بگذرد(= یعنی محال است)، و مجرمان را اینچنین کیفر می دهیم».

3- ستم به اهل بیت علیهم السلام:

رسول خدا صلی الله علیه و آله: حرمت الجنه علی من ظلم اهل بیتی و قاتلتهم و لمعین علیهم و من سبهم، اولئک لا خلاق لهم فی الاخره و لا یکلمهم الله یوم القیامه و لا یزکیهم و لهم عذاب الیم.(1)

«بهشت حرام شده است بر کسی که ستم به اهل بیت من نماید، ایشان را به قتل رساند، یاری دهنده ستم بر ایشان باشد و بر کسی که ایشان را ناسزا گوید، اینان هیچ بهره ای در آخرت ندارند و خداوند با ایشان سخن نگوید و برایشان عذاب دردناکی فراهم است».

4- سخن چینی

5- می گساری

6- بی غیرتی:

امام کاظم علیه السلام : حرمت الجنه علی ثلاثه: النمام، و مدمن الخمر، و الدیوث و هوالفاخر.(2)

«بهشت بر سه کس حرام شده است: سخن چین، میگسار و مرد بی غیرت یعنی فاسق».

6- منّت گذاشتن(برخدا)

7- غیبت کردن:

رسول خدا صلی الله علیه و آله : تحرم الجنه علی ثلاثه: علی المنان، وعلی المغتاب، و علی مدمن الخمر.(3)

«بهشت بر سه کس حرام است: منت گذارنده (بر خدا)، غیبت کننده و میگسار».9.

ص: 47

8- بخل(خسیسی):

رسول خدا صلی الله علیه و آله: یقول الله عزوجل : حرمت الجنه علی المنان، و البخیل، و القتات.(1)

«خدای عزوجل می فرماید: بهشت بر منت گذارنده(بر خدا) و بخیل و سخن چین حرام است».

9- قطع صله رحم

10- پیرمرد زناکار

11- تکبر

12- فتنه انگیزی

13- سیر نشدن از دنیا:

رسول خدا صلی الله علیه و آله: اخبر نی جبرئیل ان ریح الجنه یوجد من مسیره الف عام، ما یجدها عاق، و لا قاطع رحم، و لا شیخ زان، و لا جار ازاره خیلاء، ولا فتان، و لا منان، و لا جعظری قال : قلت: فما الجعظری؟ قال: الذی لا یشبع من الدنیا.(2)

«جبرئیل به من اطلاع داد که بوی بهشت از فاصله هزارسال به مشام می رسد ولیکن فرزند ناخلف و کسی که از خویشاوندان ببرد و پیرمرد زناکار و کسی که از روی تکبر دامن کشان راه رود و فتنه انگیز و منت گذارنده و جعظری ، بوی بهشت را استشمام نمی کنند. پرسیدم: جعظری کیست؟ فرمود: آنکه از دنیا سیر نمی شود».

14- نپذیرفتن ولایت اهل بیت علیهم السلام.

رسول خدا صلی الله علیه و آله: لما اسری بی الی السماء اوحی الی ربی جل جلاله : یا محمد!لو ان عبدا عبدنی حتی ینقطع و یصیر کالشن البابی ، ثم اتاتی جاحدا لولا یتهم ما اسکنته جنتی.(3)ه.

ص: 48

«آن شب که به آسمان برده شدم پروردگارم جل جلاله، به من وحی فرمود: ای محمد! اگر بنده ام مرا چنان عبادت کند که همچون مشک پوسیده گردد و سپس نزد من آید در حالی که ولایت ایشان( محمدو علی و فاطمه و حسن وحسین علیهم السلام ) را نپذیرفته باشد او را به بهشت خود در نیاورم»(1).

15- خیانتکاری و حیله گری:

رسول خدا صلی الله علیه و آله: ثلاثه لا یدخلون الجنه ابدا: الدیوث، و الرجله من النساء، و مدمن الخمر.(2)

«سه کس اند که هرگز بهشت نمی روند: مرد بی غیرت ، زن مرد نما و دائم الخمر»

17- رد کردن فرمان الهی

18- حق مومنی را نپرداختن:

امام صادق علیه السلام: ان الله تبارک و تعالی علی نفسه ان لا یسکن جنته اصنافا ثلاثه: راد علی الله عزوجل ، او راد علی امام هدی، او من حبس حق امری مومن.(3)

«خدای تبارک و تعالی به خود سوگند یاد کرده که سه گروه را به بهشت خود جای ندهد: کسی که فرمان خدای عزوجل را رد کند، یا کسی که از فرمان امام هدایتگر سر بر تابد و یا کسی که حق مومنی را نپردازد».

19- زورگویی5.

ص: 49

20- بدرفتاری: رسول خدا صلی الله علیه و آله: لایدخل الجنه جبار و لا بخیل و لا سی الملکه.(1)

«زورگو، بخیل و بدرفتار به بهشت نمی روند».

21- خیانت سرپرستی ملت:

رسول خدا صلی الله علیه و آله: من استرعی رعیه فغشها حرم الله علیه الجنه.(2)

«هرکس سرپرست ملتی شود و به آن ها خیانت و دغل ورزد خداون بهشت را بر او حرام گرداند».

22- عاق والدین:

رسول خدا صلی الله علیه و آله: لا یدخل الجنه عاق و لا مدمن خمر.(3)

ص: 50

«فرزند ناخلف و آدم میگسار به بهشت نمی روند».

ص: 52

روایات فراوانی از ائمه معصومین علیهم السلام در مورد درهای بهشت و توصیف آن نقل شده است که برای استفاده بهتر نخست چند روایت در مورد دروازه های بهشت نقل نموده و سپس نوشته های این درهای زیبا را مرور می نمائیم.

خداوند متعال در مورد این دهرا می فرماید: جنات عدن مفتحه لهم الابواب؛ بهشت های جاویدان که درهای آن به رویشان باز شده است»(1). در مورد چگونگی این ابواب از حضرت علی علیه السلام روایت شده است که فرمودند:

ان للجنه ثمانیه ابواب: باب یدخل منه النبیون و صدیقون، و باب یدخل منه الشهداء و الصالحون و خمسه ابواب یدخل منه شیعتنا و محبونا... و باب یدخل منه سائر المسلمین ممن یشهد ان لا اله الا الله و لم یکن فی قلبه مقدار ذره من بغضنا اهل البیت.(2)

یعنی: «بهشت هشت باب (در) دارد: بابی که پیامبران و صدیقان از آن وارد می شوند، بابی که شهیدان و خالصان از آن داخل می شوند و58

ص: 53

پنج باب دیگر که شیعیان و دوستداران ما از آن وارد می شوند و یک باب دیگر که دیگر مسلمانانی که به یگانگی خدا گواهی دهند و در دلشان یک ذره دشمنی نسبت به ما خاندان نباشد از آن به بهشت می آیند».

در برخی روایات نیز براای برخی از ابواب نام هایی نقل شده است که روایت آن چنین می باشد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله: ان فی الجنه بابا یدعی الریان لا یدخل منه الا الصائمون.(1)

«بهشت را دروازه ای است به نام(رُیان)«سیراب» که جز روز داران از آن وارد نشوند».

در جایی دیگر نیز فرمودند: ان للجنه بابا یقال له باب المعروف لا یدخله الا اهل المعروف.(2)

«بهشت را دروازه ای است به نام«باب المعروف»(دروازه خوبی) که جز اهل خوبی از آن وارد نشوند».

بلال نیز گوید : از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: (بهشت را دروازه هایی است، )دروازه صبر دروازه کوچکی است که یک لنگه دارد و دری از یاقوت سرخ است و آن را حلقه ای نباشد. دروازه شکر از یاقوت سفید است و دو لنگه دارد که فاصله میان آن دولنگه پانصد سال است و بانگ و آهی دارد.

و اما دروازه بلا؛ (بلال گوید) عرض کردم: پس بلا چیست؟ فرمود: مصیبتها، دردها، بیماریها، . این دروازه از یاقوت زرد است و یک لنگه دارد و چه کم اند کسانی که از این در وارد شوند.6.

ص: 54

و اما دروازه اعظم؛ از این دروازه ، بندگان صالح وارد بهشت می شوند. اینان افرادی پارسا و پاکدامن و خداخواهند و با او انس و الفت دارند.(1)

بما قسمت الی؛ خدایا راضی کن مرا از زندگی به آنچه تو برایم مقدر کرده ای، که: لن یصبنا الا ما کتب الله لنا؛(1) هیچ به ما نمی رسد مگر آنچه مقدر ما شده باشد.

2- سخن به حق بگوید: دروغ و انکار و شهادت باطل بر زبانش جاری نشود.

3- ترک حسد: که حسد، آرزو کردن زوال نعمت در دست دیگری است.

4- همنشینی با اهل خیر و اولیاء الهی.

درب دوم بهشت:

بر درب دوم نوشته شده بود: لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله؛ لکل شیء حیله و حیله السرو فی الاخره اربع خصال: مسح رءوس الیتامی، التعطف علی الارامل، و السعی فی حوائج المومنین، و التفقد للفقراء و المساکین؛

«برای هر چیزی تدبیری است و تدبیر سرور و شادی در آخرت به چهار خصلت می باشد:»

1- دست نوازش و مهربانی بر سر یتیمان بکشید.

2- تعطف و مهربانی به زنان بی شوهر و بیوه و سعی در برآوردن حوائج آنها.

3- تلاش برای برآوردن حوائج مومنین.

4- دستگیری و رسیدگی به حال درماندگان و بیچارگان.

درب سوم بهشت:1.

ص: 56

بر درب سوم بهشت نوشته شده بود: لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله؛ لکل شیء حیله و حیله الصحه فی الدنیا اربع خصال: قله الکلام و قله المنام و قله المشی و قله الطعام؛

«برای هر چیزی چاره ایست و چاره سالم ماندن در دنیا به چهار خصلت می باشد:

1- کم سخن بگوئید.

کم گوی و گزیده گوی چون در تاز اندک تو جهان شود پر

2- کم بخوابد. آنقدر نخوابد که بدنش فاسد و قلبش قساوت پیدا کند.

3- کم راه برود. اول راه خود را انتخاب کند و بعد با اعتدال برود.

4- کم غذا بخورد.

درب چهارم بهشت:

بر درب چهارم بهشت نوشته شده بود: لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله؛ من کان یومن بالله و الیوم الاخر فلیکرم ضیفه، من کان یومن بالله و الیوم الاخر فلیکرم جاره، من کان یومن بالله و الیوم الاخره فلیکرم والدیه، من کان یومن بالله و الیوم الاخره فلیقل خیرااو یسکت؛

«هرکس ایمان به خدا و روز قیامت دارد باید مهمان را اکرام کند، هرکس ایمان به خدا و روز قیامت دارد باید احترام به پدر و مادر بگذارد و با آنان مهربانی نماید، هرکس ایمان به خدا و روز قیامت دارد یا سخن خیر بگوید(سخنی که خیر دنیا و آخرت را داشته باشد) یا اینکه ساکت باشد که خاموشی بهتر از سخن خیر نگفتن است.

ص: 57

درب پنجم بهشت:

بر درب پنجم بهشت نوشته شده بود: لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله؛ من اراد ان لا یظلم، و من اراد ان لایشتم فلا یشتم، و من اراد ان لا یذل فلا یذل، و من اراد ان یستمسک بالعروه الوثقی فی الدنیا و الاخره فلیقل: لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله؛

هرکس می خواهد به او ظلم و ستم نشود، به کسی ظلم و ستم نکند؛ هرکس می خواهد به او دشنام ندهند، به کسی دشنام ندهد، هرکس می خواهد که ذلیل و خوار نشود، کسی را ذلیل و خوار نکند؛ هرکس می خواهد به دستگیره محکم الهی در دنیا و آخرت چنگ زند باید مرتب بگوید:«لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله».

درب ششم بهشت:

بر درب ششم بهشت نوشته شده بود: لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله؛ من اراد ان یکون قبر وسیعا فسیحا فلیبن المساجد، و من اراد ان لا تاکله الدیدان تحت الارض فلیسکن المساجد، و من احب ان یکون طریامطرا لا یبلی فلیکنس المساجد، و من احب ان یری موضعه فی الجنه فلیکس المساجد بالبسط؛

«هرکس می خواهد قبرش وسیع و جادار باد، مسجد بسازد. هرکس می خواهد حیوانات زیر زمین مانند کرم، عقرب، مار... بدن او را نخورند پس در مساجد سکنی گزیند و مرتب به مسجد برود. هرکس می خواهد که بدنش در قبر تازه باشد و پوسیده و فاسد نشود، مساجد را بپوشاند(حال یا بافرش، یا بالامپی چراغ مسجد را آماده کند یا با موارد دیگر). هرکس می خواهد که جایگاه

ص: 58

خودش را در بهشت ببیند، سعی در توسعه مسجد نماید تا نماز در آن هرچه با شکوه تر برگزار شود.

درب هفتم بهشت:

بر درب هفتم بهشت نوشته شده بود: لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله؛ بیاض القلب فی اربع خصال: عیاده المریض و اتباع الجنائز و شراء الاکفان و رد القراض؛

«روشن شدن قلب به نور ایمان در چهار خصلت می باشد:

1- به عیادت مریض برود، و حالی از آنها جویا شود.

2- به تشییع جنازه برود و آنها را همراهی کند.

3- کفن بخرد و به مرده ها بپوشاند.

4- پرداخت بدهکاری

درب هشتم بهشت:

بر درب هشتم بهشت نوشته شده بود: لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله؛ من اراد الدخول من هذه الابواب فلیتمسک باربع خصال: السخاء و حسن الخلق و الصدقه و الکف عن اذی عباد الله تعالی؛(1)

«هرکس می خواهد از هشت درب بهشت وارد شود باید به چهار خصلت چنگ زند:

1- سخاوت و جوانمردی: خود بدون سوال بدهد.

2- خوش اخلاق باشد: باخانواده، دوستان و...2.

ص: 59

3- صدقه دادن: اعم از واجب مثل خمس و زکات ، یا مستحبی.

4- اینکه بندگان خدا را اذیت نکند. حال این اذیت می تواند با گفتار باشد، رفتار ناشایست، یا با نوشتن و موارد دیگری که بویی از ستم در آن باشد».

ص: 60

ص: 62

صریح آنچه در قرآن و روایات معصومین علیهم السلام آمده است، بهشت دارای درجاتی است که مقام و مرتبه گوناگون و منازلی متفاوت را دارا می باشد.

قرآن کریم در سوره طه آیه 75 می فرماید«وَمَنْ یَأْتِهِ مُؤْمِنًا قَدْ عَمِلَ الصَّالِحَاتِ فَأُوْلَئِکَ لَهُمُ الدَّرَجَاتُ الْعُلَی ؛ و آنان که با ایمان نزد او آیند و کارهای شایسته کنند، درجاتی بلند دارند».

و نیز درسوره اسراء، آیه21 می فرماید:«انظُرْ کَیْفَ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَلَلآخِرَةُ أَکْبَرُ دَرَجَاتٍ وَأَکْبَرُ تَفْضِیلاً ، بنگر چگونه بعضیشان را بر بعضی دیگر برتری نهاده ایم و در آخرت درجات و برتریها، برتر و بالاتر است».

روایات

از رسول خدا روایت شده است که فرمودند:

ص: 63

«در بهشت درجه روی درجه است چنان که میان آسمان و زمین! بنده ای است که چن نگاهش را به بالا می اندازد، نوری خیره کننده بر او می درخشد چندان که نزدیک است دیدگانش را کور کند، شادمان می شود و می پرسد: ای چیست؟گفته می شود: این نور برادر مومن توست. می گوید: او برادر من فلانی است، ما در دنیا پا به پای هم کار می کردمی و اینک اینچنین بر من برتری یافته است. به او گفته می شود: او از تو در عمل برتر بود»(1).

و نیز فرمودند:«خداوند گروهی را وارد بهشت می کند و به آن ها چندان عطا می فرماید که آرزوهایشان برآورده می شود. بالاتر از آن ها گروهی دیگر در درجات عالی به سر می برند. چون اینان را ببینند بشناسند و بگویند: پروردگارا! اینان برادران ما هستند و در دنیابا هم بودیم؛پس،به چه سبب آن ها را بر ما برتری دادی؟ جواب می آید که: هیهات! زمانی که شما سیر بودید آنان گرسنه بودند، زمانی که شما سیراب بودید آنان تشنه بودند، زمانی که شما می خوابیدید آنها (به عبادت) بیدار بودند و آن گاه که شما زندگی خوش و آسوده ای داشتید آنان درسختی و ناراحتی به سر می بردند.(2)

در روایت از امام سجاد علیه السلام نیز می خوانیم: علیک بالقرآن فان الله خلق الجنه بیده لبنه من ذهب و لبنه من فضه جعل ملاطها المسک و القرآن فمن قرا القرآن قال له اقرا و ارق و من دخل منهم الجنه لم یکن فی الجنه اعلی درجه منه ما خلا النبیون و الصدیقون؛

«برتو باد به قرآن، زیرا خداوند بهشت را با قدرت خود آفرید که خشتی از آن طلا و خشتی از نقره می باشد، دیوار آن مشک و ن.

ص: 64

خاکش زعفران وسنگریزه هایش لولو و خداوند درجات آن را به اندازه آیات قرآن قرار داد. پس هر که قرآن بخواند، قرآن به او گوید: بخوان و بالا رو. هرکس از این افراد وارد بهشت شود در آنجا بلند مرتبه تر از او نخواهد بود مگر پیامبران و صدیقان».(1)

امام صادق علیه السلام نیز در نهج البلاغه، در وصف بهشت می فرماید: «بهشت دارای درجاتی است یکی بالای دیگری».(2)

امام علی علیه السلام نیز در نهج البلاغه، در وصف بهشت می فرماید:«بهشت دارای درجاتی است که یکی از بر دیگری برتری دارد و دارای منازلی است که با هم تفاوت دارند.(3)

پیغمبر فرمود: بدانید که خادی تعالی بهشت را از نور آفریده است و هشت بهشت است. هریک بالای دیگری قرا دارد و بهشت امروز در آسمان است و از همه برتر فردوس اعلی است و هریک نامی دارد و هریک از گوهری آفریده شده است:

بهشت اول: دار السلام،از یاقوت سرخ خلق شده.

بهشت دوم: دار القرار

بهشت سوم: دار الخلد

بهشت چهارم: جنت الماوی

بهشت پنجم: جنات عدن،از زبرجد خلق شده.

بهشت ششم: جنات نعیم،از زمرد آفریده شده.

بهشت هفتم: جنات

بهشت هشتم: فردوس، که از نور آفریده شده.5.

ص: 65

درهای بهشت هریک به فاصله شرق و غرب عالم اس و بر هر دری نوشته است:«انا لا اعذبه من قال لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله؛ من عذاب نمی کنم کسی که بگوید: لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله».(1)

با هم نگاهی به این روایات می اندازیم:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:«خدای تعالی در بهشت ستونی از یاقوت سرخ آفریده است که روی آن هفتاد هزار قصر است و هر قصری هفتاد هزار اتاق دارد. خداوند این قصرها را برای کسانی آفریده است که به خاطر او یکدیگر را دوست بدارند و دید و بازدید کنند».(1)

و نیز فرمودند:«در بهشت قصری است که وارد آن نشود مگر کسی که ماه رجب را بسیار روزه بدارد».(2)

و نیز فرمودند:«در بهشت درجه و مقامی است که به آن دست نیابد مگر پیشوای عادل یا خویشاوندی که زیاد صله رحم به جا آورد و یا عیالوار صبور».(2)

در روایتی دیگر از آن حضرت نقل شده که فرمودند:«در بهشت اتاق هایی است که بیرون آن از داخل دیده می شود و درون آن از بیرون. در این اتاق ها آن کس از امت من سکنی خواهد گزید که سخن نیکو بگوید، اطعام کند، به همسایگان سلام گوید، بر روزه مدامت کند و شب هنگام که مردم در خوابند نماز بگزارد».(3)

از امام باقر علیه السلام نیز روایت شده است که :«خدای عزوجل بهشتی دارد که سه کس وارد آن نشوند: مردی که درباره خود به حق داوری کند، مردیکه به خاطر خدا به دیدن برادر مومن خود رود و مردی که برای خدا برادر مومن خود را بر خویشتن ترجیح دهد».(4)1.

ص: 67

ص: 69

(1)کلیات

باتوجه به آیات و روایات فراوانی که در مورد بهشت بیان شده است، باید به حقیقت اعتراف نمود که: نعمت های بهشتی چیزی نیست که بتوان آن را در ذهن گنجاند و تصویری واقعی از آن درست کرد. چرا که آن، موهبتی بزرگ از رحمت بی انتهای الهی می باشد که خداوند بزرگ برای بندگان صالح خود مهیا نموده است. در قرآن کریم آمده است:

(فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِیَ لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزَاء بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ )

«هیچکس نمی داند که پاداش نیکو کاریش چه نعمت و لذتهای بی نهایت که روشنی بخش دیده است درعالم غیب بر او ذخیره شده».

و رسول گرامی صلی الله علیه و آله نیز فرمودند:7.

ص: 70

ان الله یقول:اعدَدتُ لِعِبادیَ الصَّالِحینَ ما لا عَینُ رَات وَلا اُذُنُ سَمِعت وَلا خَطَرُ عَلَی قَلبَ بَشَرِ؛(1) خدای تعالی فرموده است: برای بندگان صالح خود چیزهایی مهیا کرده ام که نه چشمی دیده است ونه گوشی شنیده است و به ذهن هیچ بشری هم خطور نکرده است».

وجود دارد و هیچگونه سخنی در به دست آوردن آن نیز وجود ندارد.

کوتاه سخن این که چون معاد هم جنبه«روحانی» دارد و هم«جسمانی» نعمت های بهشتی نیز هر دو جنبه را دارند، تا جامعیت آن ها حاصل شود، و هرکس به اندازه استعداد و شایستگیش بتواند از آن بهره بگیرد.(1)43

ص: 73

امتیاز این قصرها آن است که درختان بهشتی از هر سو احاطه اش کرده، و نهرهای گوناگون که طبق آیات قرآن هر کدام طعم و منظره ای مخصوص به خود دارند از لابلای آن درختان ، وزیر این قصرها در جریان است.

امتیاز دیگر غرفه های بهشتی این است که همچون منازل و قصرهای این جهان نیست که هنوز انسان دمی در آن نیاسوده است بانگ«الرحیل» زده می شود، بلکه آن ها جاودانه در آن خواهند ماند».(خَالِدِینَ فِیهَا).(1)

و در پایان آیه اضافه می کند:«چه خوب است پاداش آن ها که برای خدا عمل می کنند»(ِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ)

تعبیر زیبایی که در قرآن کریم به همراه این قصرها در مورد بهشتیان بیان می کند این است که می فرماید:«وَهُمْ فِی الْغُرُفَاتِ آمِنُونَ (2)؛ و در غرفه های بهشتی در نهایت امنیت به سر می برند».

تعبیر به آمنون( کسانی که در امنیت به سر می برند) در مورد بهشتیان تعبیر بسیار جامعی است که آرامش جسم و روح آن ها را از هر نظر منعکس می کند، چرا که نه ترس فنا و زوال و مرگ دارند، و نه ترس هجوم دشمن، و نه بیماری و آفت و اندوه، و نه حتی ترس از ترس! و نعمتی برتر از این نیست که انسان از هر نظر در امنیت به سر برد، همانگونه که بلائی بدتر از نا امنی در جنبه های مختلف زندگی وجود ندارد.(3)0.

ص: 75

در روایات فراوانی نیزسخن از قصرهای زیبای بهشتی گفته شده است، در روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است که: «خدای تعالی در بهشت ستونی از یاقوت سرخ آفرید ه است که روی آن هفتاد هزار قصر است و هر قصری هفتاد هزار اتاق دارد. خداوند این قصرها را برای کسانی آفریده است که به خاطر او یکدیگر را دوست بدارند و دید و بازدید کنند».(1)

و در روایتی دیگر فرمودند:« ان فی الجنه لغرفا یری ظهورها من بطونهامن ظهورها؛ در بهشت غرفه هایی است آنقدر شفاف که بیرونش از درون ، و درونش از بیرون دیده می شود». کسی برخاست و عرض کرد: این غرفه ها از آن کیست ای رسول خدا! فرمود:«هی لمن اطاب الکلام و اطعم الطعام و ادام الصیام و صلی باللیل و الناس نیام؛ این ها برای کسی که است که سخن خود را پاکیزه کند، گرسنگان را سیر نماید، و روزه بسیار بگیرد و در دل شب، هنگامی که مردم در خوابند، برای خدا نماز بخواند».(2)

و نیز فرمودند: «قصرهای بهشت خشتی از نقره و خشتی از طلا است و گل آن مشک اذفر است(پر بو، یعنی بوی خوشش شدید است) وسنگ ریزه آن لولو ویاقوت است و خاک آن زعفران است و هر که وارد آن شود پیوسته متنعم و از بدبختی بر کنار و جاودان بوده و نمیرد، لباسشان کهنه نمی شود و جوانیشان پایان نپذیرد».(3)1.

ص: 76

و فرمودند: اِنَّ اَهل الجَنَّهِ لَیَتَرا اَونَ اَهلَ الغُرَفِ فی الجَنَّهِ کما تَرا اَونَ الکَواکِبَ فی السَّماءِ.

«اهل بهشت صاحبان غرفه های بالادر بهشت را چنان می بینند که شما ستارگان را می بینید».(1)

پس پیغمبر و جبرئیل هر دو گریستند و صدای صیحه و شیون از حاضرین بلند شد.(1)

از یاقوت قرمز داشت که با لولو زینت داده شده بود و بر روی آن هم پرده ای نصب شده بود. پس سرم را بلند کرده، دیدم که بر روی در نوشته است:«شیعه علی علیه السلام هم الفائزون؛ فقط شیعیان حضرت علی علیه السلام رستگارند».

پس جبرئیل گفت : ای محمد! این قصرها برای پسر عمو و وصی تو علی ابن ابیطالب علیه السلام می باشد. مردم روز قیامت محشور می شوند در حالی که پا برهنه و عریان هستند، مگر شیعه حضرت علی علیه السلام، و در روز قیامت همه مردم به اسمهای مادرانشان خوانده می شوند بجز شیعه حضرت علی علیه السلام که اینها به اسم پدارانشان خوانده می شوند.

پس گفتم: دوست من جبرئیل، علت آن چیست؟ فرمود: چون شیعیان، حضرت علی علیه السلام را دوست می دارند پس طینت و نسل آنها پاک است.(1)

جاری بود، در این قصرها بود. در کنار این نهرها خانه های گنبدی شکل و غرفه ها، خیمه ها و خادمان و غلامان و فرش هایی از استبرق(ابریشم ضخیم براق) و سندس(ابریشم نازک) و حریر بود که پرندگان زیادی هم در آنجا بودند.

پس گفتم: دوست من، جبرئیل، این قصرها از آن کیست و شان آنها چگونه است؟

جبرئیل گفت: این قصرها و همه آنچه در آن وجود دارد و دیدی و بیشتر از آن را خداوند عزوجل برای شیعیان برادر و جانشین تو علی ابن ابیطالب آماده کرده است.(1)2.

ص: 80

در باغ های بهشتی زنانی هستند که جز به همسرانشان عشق نمی ورزند و هیچ جن و انس قبلا با آن ها تماس نگرفته است.

«طرف» به معنی پلک چشم ها است، و از آنجا که به هنگام نگاه کردن پلک ها به حرکت در می آید کنایه از نگاه کردن است، بنابراین تعبیر به «قاصرات الطرف» در آیه اشاره به زنانی است که نگاهی کوتاه دارند، یعنی فقط به همسرانشان عشق می ورزند، و این یکی از بزرگترین امتیازات همسر است که جز به همسرش نیندیشد و به غیر او علاقه مند نباشد.(1)

از «ابوذر» نقل شده است که «همسر بهشتی به شوهرش می گوید: سوگند به عزت پروردگارم که در بهشت چیزی را بهتر از تو نمی یابم، سپاس مخصوص خداوندی است که مرا همسر تو، و تو را همسر من قرار داد».(2)

در تفسیر قمی ، علی بن ابراهیم از امام نقل کرده که فرمود:«حور العین آنقدر نورش روشن است که چشم را می زند، و نمی شود به او خیره شد».(3)

کَأَنَّهُنَّ الْیَاقُوتُ وَالْمَرْجَانُ (4)؛ آن ها همچون یاقوت و مرجانند. همسرانی به سرخی و صفا و درخشندگی«یاقوت» و به سفیدی و زیبایی شاخه«مرجان» که هنگامی که این دو رنگ (یعنی سفید و سرخ شفاف ) به هم آمیزند رنگ ها را به آن ها می دهند.8.

ص: 82

در تفسیر مجمع البیان، در ذیل این آیه روایت می کند که زنان بهشتی آنقدر لطیفند که مغز استخوان ساقشان دیده می شود هرچند که هفتاد جامه از حریر بپوشند.(1)

فِیهِنَّ خَیْرَاتٌ حِسَانٌ ؛(2)درآن باغ های بهشتی زنانی هستند نیکو خلق و زیبا».

زنانی که جمع میان«حسن سیرت»و«حسن صورت» کرده اند؛ چرا که«خیر» غالبا در مورد صفات نیک و جمال معنوی به کار می رود و«حسن» غالبا در زیبایی و جمال ظاهر.

درروایاتی که در تفسیر این آیه وارد شده صفات نیک بسیاری برای همسران بهشتی شمرده شده که می تواند اشاره ای به صفات عالی زنان دنیا نیز باشد، و الگوئی برای همه زنان محسوب شود، از جمله خوش زبان بودن، نظافت و پاکیزگی، آزار نرسانیدن، نظری به بیگانگان نداشتن و مانند آن.

خلاصه اینکه تمام صفات کمال و جمالی که در یک همسر مطلوب است، در آنها جمع است، و آنچه خوبان همه دارند آن ها تنها دارند، و به همین دلیل به عنوان«خیرات حسان» تعبیر کرده است.(3)

از آیات قرآن استفاده می شود،(4) زنان و مردانی که در این دنیا همسر یکدیگرند هر اه با دو ایمان و بهشتی باشند در آنجا به هممی

ص: 83

ملحق می شوند،و با هم در بهترین شرایط و حالات زندگی می کنند. و حتی از روایات استفاده می شود که مقام این زنان برتر از حوریان بهشت است به خاطر عبادات و اعمال صالحی که در این جهان انجام داده اند.

در روضه کافی به سند خود از حلبی روایت کرده که گوید: از امام صادق علیه السلام معنای این کلام خدای عزوجل را پرسیدم که می فرماید«فیهن خیرات الانسان» فرمود: منظور از آن بانوان صالحه و با ایمان و معرفت است.(1)

شیخ صدوق در کتاب «الفقیه» از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود:خیرات حسان از جنس زنان دنیایند، که از حور العین هم زیباترند«(2)

وآیات فراوان دیگری در وصف همسران بهستی نازل شده است و جهت اختصار از ذکر آن ها خود داری نموده و به ذکر روایاتی در وصف همسران بهشتی بسنده می نماییم.

از رسول خدا صلی الله علیه و روایت شده است که فرمود«لَوْ أَنَّ امْرَأَةً مِنْ نِسَاءِ الْجَنَّةِ أَشْرَقَتْ إِلَی أَهْلِ الْأَرْضِ لَمَلَأَتِ الْأَرْضَ من رِیحَ المِسْکٍ، وَلَأَذْهَبَتْ ضَوْءَء الشمس والقمر ؛(3)« اگر زنی از زنان بهشت بر زمین2.

ص: 84

نمودار شود زمین را از بوی مشک پر کند و نور خورشید و ماه را ببرد.»

و نیز روایت شده که فرمودند:اِن َّفی الجَنَهِ لَسوفاً ما فیها شِراء ولابَیع الا الصُورَ الرّجالِ فاذا اشتهی الرَّجُلُ صورهً دَخلَ فیها؛(1) در بهشت بازاری هست که چیزی برای خرید و فروش نیست جز تصویر مردان و زنان و وقتی کسی تصویری را بپسندد، (تصویر)خود آن شود».

عمران بن حصین گوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله در مورد این آیه «ومساکِنُ طَیِّبَهٍ»(2) پرسیدم فرمود:

«همانا در بهشت قصری از لولو است که در ان قصر، هفتاد خانه از یاقوت قرمز است ودر آن خانه هفتاد اتاق از زمرد قرمز، و در هر اتاقی هفتادتخت زیبا و بر هر تختی فرش هایی با رنگ های متفاوت که بر هر تختی زنی از حور العین نشسته است. و در هر اتاقی هفتاد نوع طعام است که هفتاد نوع طعم دارد. پس خداوند مومن را آنقدر قوت می دهد که بر همه این ها چیره آید»(3)

ابن عباس می گوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: شبی که مرا به معراج بردند داخل بهشت شدم و در آنجا ناگهان نوری دیدم که به صورتم برخورد کرد. به جبرئیل گفتم: این نوری که دیدم چیست؟57

ص: 85

جبرئیل گفت: یا محمد! لیس هذا نور الشمس و لا نور القمر و لکن جاریه من جواری علی بن ابیطالب علیه السلام: ای محمد! این نور خورشید است و نه نور ماه بلکه حوریه ای از حوریه های حضرت علی علیه السلام می باشد که از قصرش بیرون آمده است. چون به شما نگاه کرد خندید و این نوراز دهانش خارج شد و این حوریه آنقدر در بهشت می گردد تا حضرت علی علیه السلام او را داخل قصرش کند.(1)2.

ص: 86

از صفای آن می کاهد، خدمتگزاران بهشتی آنقدر زیبا و سفید چهره و با صفاهستند که گویی مروارید های در صدفند.

تعبیر به «یطوف علیهم» (برآن ها طواف می کنند) اشاره به آمادگی دائمی آن ها برای خدمت است.

در حدیثی آمده است که از رسول خدا صلی الله علیه و آله سوال کردند: اگر خدمتگزار همچون مروارید در صدف باشد مخدوم [یعنی مومنان بهشتی] چگونه اند؟

فرمود:والذی نفسی بیده فضل المخدوم علی الخادم کفضل القمر لیله البدر علی سائر الکواکب.

«برتری مخدوم بر خدمتگزار در آنجا همچون برتری ماه در شب چهارده بر سایر کواکب است».(1)

تعبیر«لهم» در آیه نشان می دهد که هریک از مومنان خدمتگزارانی مخصوص به خود دارند.

و از آنجا که بهشت جای غم و اندوه نیست، آن خدمتگزاران نیز از خدمت مومنان نهایت لذت را می برند.(2)

در اینکه این نوجوانان بهشتی کیانند؟ و مبحث آن، به فصل بعدی پرسش شماره هشت مراجعه فرمائید.6.

ص: 88

معنی ضخیم) می دانند، این احتمال دارد که ریشه آن عربی باشد و از «برق»(به معنی تلالو) گرفته شده است، به خاطر درخشندگی خاصی که این گونه پارچه ها دارد.

البته در بهشت گرما و سرمای شدیدی وجود ندارد تا بوسیله پوشیدن لباس دفع شود، بلکه این اشاره ها به لباس های متنوع و گوناگون بهشتی است، و این الفاظ و کلمات که ما برای آن سرای به کار می بریم، چیزی نیست جز اشاراتی نسبت به نعمت های زیبای آن جهان و ما قادر نیستیم آن جهان بزرگ و کامل را با تعبیراتی چنینی وصف نماییم.

بعضی از مفسران تفاوت این لباس ها را اشاره به مقام قرب بهشتیان نیز دانسته اند.

ضمنا متقابل بودن بهشتیان با یکدیگر و حذف هرگونه تفاوت و برتری جوئی در میان آن ها اشاره ای به روح انس و خلوتی که بر جلسات آن ها حاکم است. جلساتی که جز صفا و روحانیت و معنویت در آن چیزی وجود ندارد.(1)1.

ص: 90

دراینجا سوال پیش می آید که مگر دستبند طلا و نقره زینت زنانه نیست؟ چگونه برای مردان بهشتی این زینت ذکر شده ؟

جواب روشن است، چرا که نوع دستبند های زنان و مردان متفاوت است و نیز در بسیاری از محیط های هم برای زنان و هم برای مردان، دستبند نوعی زینت محسوب می شود، و حتی در بعضی جاها آن را نشانه عظمت شخص می دانند.

از آیه 53 سوره زخرف که از قول فرعون نقل شده :«فَلَوْلَا أُلْقِیَ عَلَیْهِ أَسْوِرَةٌ مِّن ذَهَبٍ ؛ چرا به موسی دستبند هایی از طلا داده نشده»؟

برمی آید که دستبند طلا برای مردان در محیط مصر نشانه عظمت محسوب می شده است.

علاوه بر اینکه، برای بیان نعمت های بهشتی، راهی جز این وجود ندارد که با این الفاظ، اشاراتی به آن نعمت های عظیم و توصیف ناکردین بکنیم.(1)1.

ص: 92

تعبیر به «مثل» شاید اشاره به این نکته باشد که باغ ها و سایر نعمت های سرای دیگر برای ساکنان این جهان محدود که در برابر عالم پس از مرگ فوق العاده کوچک است، قابل توصیف با هیچ بیانی نیست، تنها مثل و شبحی از آن را می توان برای مردم این جهان ترسیم کرد.

نخست می گوید:«مثل باغ های بهشت که به پرهیزگاران وعده داده شده است، باغ هایی است که آب های جاری از زیر درختان آن می گذرد».(مَّثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ ).

درست است که باغ طبیعتان دارای نهرهای آب است ، اما لطفش در این است که چشمه ها از درون خود باغ بجوشد، و درختان را دائما مشروب کند، این امتیازی است که باغ های بهشت دارد، نه یک نوع چشمه که انواع مختلفی از چشمه ها در آن موجود است.(1)

دومین وصف باغ های بهشتی در آیه، این ات که میوه های آن دائمی و همیشگی است.(اٌکلُها دائمٌ).

نه همچون میوه های این جهان که فصلی است و هر کدام در فصل خاصی آشکار می شود، بلکه گاهی بر اثر آفت و بلا ممکن است در یکسال اصلا نباشد، اما میوه های بهشتی نه آفتی دارد، و نه فصلی و موسمی است، بلکه همچون ایمان مومنان راستین، دائم و پابرجا است.

و همچنین سایه آن ها نیز همیشگی است.(وَظَلُهَا)

نه همچنین سایه درختان دنیا که ممکن است در آغاز صبح که آفتاب از یکسو می تابد سایه پر پشتی در سطح باغ باشد، اما به هنگام».

ص: 94

ظهر که آفتاب عمودی می تابد سایه ها کم شود، و یا در فصل بهار و تابستان که درختان پر برگند و جود دارد، و در فصل خزان و زمستان که درختان برهنه می شوند از بین می رود. خلاصه سایه های بهشتی همچون همه نعمت هایش جاودانی است و از این روشن می شود که باغ های بهشت خزان ندارند، و نیز از آن معلوم می شود که تابش نور آفتاب یا همانند آن در بهشت هست، وگرنه تعبیر به سایه در آنجا که شعاع نور نباشد مفهومی ندارد، و اینکه در آیه 13 سوره دهر(انسان) می خوانیم:«لَا یَرَوْنَ فِیهَا شَمْسًا وَلَا زَمْهَرِیرًا »ممکن است اشاره به اعتدال هوا باشد چرا که سوزش آفتاب و همچین سرمای سخت در بهشت نیست، نه اینکه اصلا آفتاب نمی درخشد.

خاموش شدن کره آفتاب نیز دلیل از میان رفتن ابدی آن نیست، چرا که قرآن می گوید: در قیامت و آسمان، تبدیل به زمین و آسمان دیگری (نوتر و وسیع تر) می شوند.

و اگر گفته شود جایی که آفتاب سوزندگی ندارد، سایه برای چیست؟

در پاسخ می گوئیم لطف سایه تنها به این نیست که از سوزش آفتاب جلوگیری کند بلکه رطوبت مطبوع متصاعد از برگ ها که توام با اکسیژن نشاط بخش است لطافت و طراوت خاصی به سایه می دهد، و لذا هیچگاه سایه درخت همچون سایه سقف اطاق خشک و بی روح نیست.(1)

إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقَامٍ أَمِینٍ فِی جَنَّاتٍ وَعُیُونٍ 32

ص: 95

پرهیزگاران در جایگاه امن و امانی هستند، آن ها در میان باغ ها و چشمه ها به سر می برند، و جایگاه آنها از هر سو با درختان و چشمه ها احاطه شده است»(1)

تعبیر به«جنات»(باغ های پر درخت) ممکن است اشاره به تعدد باغ هایی باشد که هریک از بهشتیان در اختیار دارند. و یا اشاره به مقام های مختلف آنان باشد چرا که باغ های بهشت نیز همه یکسان نیست و به تفاوت درجات بهشتیان متفاوت است.(2)

وَلِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ ؛برای کسی که از مقام پروردگارش بترسد دو باغ در بهشت است».

و اما «جنتیان»(دوباغ بهشت): ممکن است بهشت اول مادی و جسمانی باشد و بهشت دوم و بهشت دوم بهشت معنوی و روحانی، چنان که در آیه15 سوره آل عمران آمده است:«لِلَّذِینَ اتَّقَوْا عِندَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَأَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَةٌ وَرِضْوَانٌ مِّنَ اللّهِ»(3).

در این آیه علاوه بر بهشت جسمانی که نهرها از زیر درختانش می گذرد و همسران پاک در آن هستند، بهشت معنوی که خشنودی خدا است سخن می گوید. یا اینکه بهشت اول به عنوان پاداش اعمال به آن ها داده می شود، و بهشت دوم به عنوان تفضل، چنانکه در آیه 38، سوره نور آمده است:«لِیَجْزِیَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَیَزِیدَهُم مِّن فَضْلِهِ ؛هدف این است که خداوند پاداش بهترین اعمال آن ها را بدهد و از فضلش بر آن بیفزاید».6.

ص: 96

یا اینکه یک بهشت برای اطاعت، و دیگری برای ترک معصیت است.

البته هیچیک از این تفسیرها دلیل خاصی ندارد و در عین حال همه آن ها ممکن است در آیه جمع باشد، آنچه مسلم است خداوند باغ های متعددی از بهشت در اختیار بندگان صالح می گذارد که در آن رفت و آمد دارند.(1)62

ص: 97

«عَلَی سُرُرٍ مَّوْضُونَةٍ مُتَّکِئِینَ عَلَیْهَا مُتَقَابِلِینَ»(1)

«آن ها بر تخت هایی صف کشیده و به هم پیوسته است قرار دارند، در حالی که تکیه بر آن کرده اند و روبروی یکدیگر قرار گرفته و مجلسی پر از انس و سرور دارند».

«سرر»جمع«سریر» از ماده«سرور» به معنی تخت هایی است که صاحبان نعمت در مجالس انس و سرور بر آن می نشینند.

«موضون» از ماده«وضن» در اصل به معنی بافتن زره است، سپس به هر منسوجی که تار و پود آن محکم است اطلاق شده، و در اینجا منظور از تخت هایی است که کاملا در کنار هم قرار گرفته و به هم پیوسته است، یا خود این تخت ها داری بافت مخصوصی است و از لولو و یاقوت و مانند آن، چنانکه جمعی از مفسران گفته اند.

و در حال ساختمان ای تخت ها، و طرز قرار گرفتن آن ها، و مجلس انسی که برای آن ها تشکیل می شود و سرور وشادمانی در آن موج می زند، با هیچ بیانی قابل توصیف نیست.(2)

«مُتَّکِئِینَ عَلَی رَفْرَفٍ خُضْرٍ وَعَبْقَرِیٍّ حِسَانٍ ؛ ساکنان بهشت در حالی هستند که تکیه بر تخت هایی زده اند که با بهترین و زیباترین پارچه های سبزرنگ پوشانده شده است».(3)6.

ص: 99

ص: 100

«رفرف» در اصل به معنی برگ های گسترده درختان است و سپس به پارچه های زیبای رنگارنگ که بی شباهت به منظره باغ ها نیست اطلاق شده است.

«عبقری» به معنی هر موجود بی نظیر یا کم نظیر است و«حسان» جمع«حسن» به معنی خوب و زیبا است.

این تعبیرات همه حاکی از این است که بهشت همه چیزش ممتاز است، میوه ها، غذاها، فرش ها و خلاصه هر چیزش در نوع خود بی نظیر و بی مانند است، بلکه باید گفت این تعبیرات هرگز نمی تواند آن مفاهیم بزرگ را در خود جای دهد، و تنها شبحی از آن را در ذهن ما ترسیم می کند.

مُتَّکِئِینَ فِیهَا یَدْعُونَ فِیهَا بِفَاکِهَةٍ کَثِیرَةٍ وَشَرَابٍ ؛(1)

بر تخت ها تکیه کرده اند و انواع میوه های و نوشیدنی ها در اختیار آنان است».

تکیه روی فاکهه» و شراب»(میوه و نوشیدنی) در آیه ، ممکن است اشاره به این باشد که بیشترین غذای بهشتیان میوه است، هر چند طبق صریح آیات قرآن غذا های دیگر در آنجا وجود دارد.

تعبیر به کثیره» در آیه، اشاره انواع مختلف میوه های بهشتی است، همانگونه که نوشیدنی و شراب طهور آن نیز اشکال متنوعی دارد که در آیات مختلف قرآن به آن اشاره شده است.(2)

«وَأَمْدَدْنَاهُم بِفَاکِهَةٍ وَلَحْمٍ (3)مِّمَّا یَشْتَهُونَ ؛(4) همواره از انواع میوه ها و گوشت ها از هر نوع که تمایل داشته باشند، در اختیار آن ها می گذاریم. آن ها در بهشت جام های پر از شراب طهور را که نه بیهوده گوئی در آن است ونه گناه ، از یکدیگر می گیرند».

«امددناهم» از ماده«امداد» به معنی ادامه و افزایش و اعطا است، یعنی میوه ها و غذاهای بهشتی آنچنان نیست که با تناول کردن کمبودی پیدا کند، و یا همچون میوه های دنیا که در فصول سال نوسان زیادی دارد تغییری در آن حاصل شود، بلکه همیشگی و جاودانی و مستمر است. تعبیر «مما یشتهون»(از آنچه بخواهند) در آیه، نشان می دهد که بهشتیان در انتخاب نوع و کمیت و کیفیت این میوه ها و غذاها، کاملا آزادند و هر آنچه خواهند در اختیار دارند.2.

ص: 102

دانشمندان غذا شناس می گویند: قند فراوانی که در خرما وجود دارد از سالم ترین قندها است که حتی در بسیاری از موارد، مبتلایان به بیماری قند نیز می توانند از آن استفاده کنند.

همین دانشمندان می گویند: در خرما13 ماده حیاتی و پنج نوع ویتامین را کشف کرده اند که مجموع آنها خرما را به صورت یک منبع غذایی غنی در آورده است.

با پیشرفت دانش پزشکی اهمیت دارویی خرما نیز به ثبوت رسیده است، در خرما«کلسیوم» وجود دارد که عامل اصلی استحکام استخوان ها است، و نیز «فسفر» وجود دارد که از عناصر تشکیل دهنده مغز و مانع ضعف اعصاب و خستگی است، و نیز«پتاسیوم» موجود است که فقدان آن را در بدن علت حقیقی زخم معده می دانند.(1)

ولی مسلما اعتدال در همه چیز و حتی در این موضوع باید رعایت شود چنان که از بعضی از روایات که در همین مورد وارد شده، استفاده می شود.

دانشمندان غذا شناسان مطالب زیادی در مورد انار گفته اند، از جمله روی قدرت پاک کنندگی خود و وجود مقدار قابل ملاحظه ای«ویتامین ث» در آن تکیه کرده اند.

فوائد فراوان دیگری برای انار [ترش و شیرین= ملس ] در کتب روایی بیان شده است از جمله: تقویت معده، دفع تب های صفرائی، یرقان، جزب(بیماری خارش)، تقویت دید چشم، رفع جراحات مزمن، تقویت لثه و دفع اسهال.(1)

در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است: اطعموا صبیانکم الرمان،(2) فانه اسرع لشبابهم؛ به کودکان خود انار دهید که موجب رشد سریع آنها است».

و در حدیث دیگری فرمودند: فانه اسرع لالسنتهم؛ زود تر به سخن می آیند».

می گویند «افلاطون»به قدری انجیر رادوست می داشت که بعضی آن را دوست فیلسوفان نامیده اند، و«سقراط» انجیر را جذب کننده مواد نافع و دفع کننده مضار می دانسته.

«جالینوس» رژیم مخصوصی از انجیر برای پهلوانان تنظیم کرده بود، به پهلوانان روم و یونان قدیم نیز انجیر داده می شد.

دانشمندان غذا شناس می گویند انجیر سرشار از ویتامین های مختلف و قند، و در بسیاری از بیماری ها، از آن به عنوان یک دارو می توان استفاده کرد، مخصوصا هر گاه انجیر و عسل را به طور مساوی مخلوط کنند برای زخم معده بسیار مفید است، و خوردن انجیر خشک فکر را تقویت می کند، خلاصه به علت وجود عناصر معدنی در انجیر که سبب تعادل قوای بدن و خون می گردد انجیر را غذای هر سن و شرائطی معرفی کرده اند.

در حدیثی از امام رضا علیه السلام آمده است:

التین یذهب بالبخر و یشد الفم والعظم ، و ینبت الشعر، و یذهب بالداء و لا یحتاج معه الی دواء»

و قال علیه السلام: التین اشبه شیء بنبات الجنه.(1)

«انجیر بوی دهان را می برد، لثه ها و استخوان ها را محکم می کند، مو را می رویاند، درد را بر طرف می سازد و با وجود آن نیاز به دارو نیست. و نیز فرمود انجیر همانند ترین چیر به گیاهان بهشت است».

ابوذر غفاری رضی الله عنه نیز نقل می کند: سینی ای از انجیر به پیامبر صلی الله علیه و آله هدیه شد.به اصحابش فرمود: «بخورید. چرا که من اگر بنا بود بگویم میوه ای از بهشت است، همین میوه را می گفتم، زیرا2.

ص: 106

میوه ای بدون هسته . آن را بخورید ، زیرا بواسیر را ریشه کن می سازد و برای نقرس(1)سودمند است».(2)

خوشبو و بلغم را بر طرف می سازد، رنگ صورت را صفا و طراوت می بخشد، اعصاب را تقویت کرده، بیماری و درد و ضعف را از میان می برد و آتش خشم را فرو می نشاند».(1)

سپس می افزاید: نهرهایی از شیر که طعم آن دگرگون نگشته است. بعد به سراغ سومین قسمت از نهرهای بهشتی رفته، می گوید:«و نهرهایی از شراب طهور که مایه لذت نوشندگان است. و بالاخره چهارمین و آخرین قسمت از نهرهای بهشتی را به این صورت بیان می کند:«و نهرهایی از عسل مصفا»

در آیه مورد بحث به نهرهای «آب» و«شیر»و«شراب طهور»و«عسل» اشاره شده که ممکن است اولی برای رفع تشنگی است، دومی تغذیه، سومی نشاط و چهارمی لذت و قوت می آفریند.

جالب اینکه از آیات دیگر قرآن استفاده می شود که همه بهشتیان از همه این نوشیدنی ها نمی نوشند بلکه سلسله مراتبی دارند که به تناسب آن ها بهره مند می شوند. در سوره مطففین آیه28 می خوانیم:

«عَیْنًا یَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ ؛چشمه ای است که مقربان درگاه خدا از آن می نوشند».(1)

در آیه 50 سوره الرحمن، تعبیری درباره دو چشمه آمده است:

«فِیهِمَا عَیْنَانِ تَجْرِیَانِ ؛در آن دو بهشت، دو چشمه به طور مداوم جریان دارد» گرچه در این آیه سخنی از چگونگی این دو چشمه به میان نیامده، ولی بعضی از مفسران این دو چشمه را به چشمه های «سبیل»و«تسنیم» که به ترتیب در آیه های «18 دهر »و«27 مطففین» آمده تفسیر کرده اند و گاه گفته شده یکی از این دو چشمه، چشمه«شراب طهور» و چشمه دوم، چشمه«عسل مصفی» است که هر دو در آیه سوره محمد آمده است.(2)64

ص: 110

آری ، وجود چشمه هایی متعدد در بهشت علاوه بر افزودن زیبایی و طراوت این فایده را نیز دارد که هر کدام نوشابه مخصوصی دارد و ذائقه بهشتیان را هر زمان با انواع شراب طهور شیرین و معطر می کند.

ص: 111

بنابراین سخنان ناموزون و اعمال زشتی که از مست ها سر می زند هرگز از آن ها سر نخواهد زد، بلکه به حکم آن که شراب طهور است آن ها را پاک تر و خالص تر و هوشیار تر می کند.(1)

به تعبیر قرآن در سوره واقعه، آیه19: «لَا یُصَدَّعُونَ عَنْهَا وَلَا یُنزِفُونَ ؛ یعنی هنگامی که آن را می نوشند، نه دردسر می گیرند و نه مست می شوند».

و جالب اینکه این چشمه شراب از خانه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به سمت خانه های سایر پیامبران و مومنان جاری می شود،(2) که این حقیقت را نمایان سازد که: همانگونه که در دنیا چشمه های علم و رحمت از خانه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به سوی بندگان خدا و نیکان سرازیر می شود، در آخرت که تجسم بزرگی از این برنامه است چشمه شراب طهور الهی از همین بیت وحی می جوشد، و شاخه های آن به خانه های مومنان سرازیر می گردد.

نکته دیگرا ینکه، پس از فراغ از حساب محشر نخستین گام که در بهشت می دهند با نوشیدن از این شراب هرگونه اندوه و ناراحتی و ناخالصی را از درون جان خود می شویند، و سرمست از عشق حق به استفاده از سایر مواهب بهشتی می پردازند.9.

ص: 113

و چه پایان خوبی است این سرایی که نصیبتان شده»؛«وَالمَلاَئِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِم مِّن کُلِّ بَابٍ (23) سَلاَمٌ عَلَیْکُم بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ ».(رعد-24).

و گاه ساکنان اعراف آن ها را صدا می زنند و می گویند:«سلام بر شما»«وَنَادَوْاْ أَصْحَابَ الْجَنَّةِ أَن سَلاَمٌ عَلَیْکُمْ ». (اعراف-46).

گاه پس از ورود در بهشت با سلام و تحیت فرشتگان روبرو می شوند و گاه به هنگام قبض روح این سلام از ناحیه فرشتگان مرگ به آنها نثر می شود و می گویند:«سلام بر شما وارد بهشت شوید به خاطر اعمالی که انجام می دادید»؛«الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلآئِکَةُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْکُمُ ادْخُلُواْ الْجَنَّةَ بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ ».(نحل-32).

و گاه خودشان به یکدیگر سلام و درود می فرستند، و اصولا «تحیَّت آن اه در آنجا همان سلام است»؛«تَحِیَّتُهُمْ فِیهَا سَلاَمٌ »(ابراهیم23).

و بالاخره برتر و بالاتر از همه این ها سلام پروردگار است،«سَلَامٌ قَوْلًا مِن رَّبٍّ رَّحِیمٍ ».(یس-58).

خلاصه اینکه «در آنجا نه سخن لغوی شینده می شود و نه کلام بیهوده ای، تنها سلام است و سلام»«إِلَّا قِیلًا سَلَامًا سَلَامًا ».(واقعه-26).

اما نه سلامی که تنها در لفظ باشد بلکه سلامی که اثر آرامش بخش و سلامت آفرین آن در اعماق روح و جان انسان نفوذ می کند و همه را غرق در آرامش و سلامت می سازد.(1)0.

ص: 115

وضع است که دارید.»سپس امام علیه السلام این ایه را تلاوت کرد:«... و خشنودی خدا برتر است، این همان پیروزی بزرگ است(1)-(2)»

در حدیث معراج نیز آمده است: «ای احمد در بهشت قصری است که از لؤلؤ و درّ و مروارید ساخته شده و شکستگی و گرهی هم ندارد. در این قصر خاصان درگاه من به سر می برند و هر روز هفتاد بار به آنها می نگرم وبا ایشان سخن می گویم و به وسعت و گستره ملکشان هفتاد برابر می افزایمو آنگاه که اهل بهشت از طعام و شراب بهشتی لذت می برند، آنان از یاد، سخن و کلام من لذت می برند.

پیامبر گرامی اسلام سوال می کنند: خداوندا! علامت و نشانه آنها چیست؟ خدای متعال در جواب می فرماید: آنان زندانیانی هستند که زبان خود را از پر حرفی و شکم خود را از پرخوری، زندانی کرده اند.»(3)

و سخن آخر، روایتی از امام صادق علیه السلام که در تفسیر آیه:«رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا حَسَنَةً وَفِی الآخِرَةِ حَسَنَةً (4)؛ پروردگار ما! در دنیا و آخرت به ما نیکویی عطا فرما»، فرمودند حسنه(و نیکویی) در آخرت همان خشنودی خدا و بهشت است و در دنیا وسعت روزی و معاد و خوش اخلاقی».(5)6.

ص: 117

ص: 118

پاسخ این است که:

آری، وارد بهشت می شوند اما بعد از آن که مجازات خود را در دوزخ ببینند و پاک شوند، تنها کسانی بعد از حسابرسی مستقیما به این کانون راه می یابند که علاوه بر ایمان سرمایه عمل صالح نیز داشته باشند.(1)

در حقیقت می توان اینگونه بیان کرد که: هر چیزی را بهایی است و بهای بهشت عمل صالح می باشد، همانگونه که امام علی علیه السلام فرمودند:«ثَمَنُ الجَنَّهِ العَمَلُ الصَالِحُ»؛(2) بهای بهشت کار نیک و شایسته است».

علت ورود به بهشت با عمل صالح نیز به خوبی معلوم و روشن می باشد،چرا که بهشت سرای پاکی و خلوص است، و اهل بهشت نیز از هرگونه غل و غشی به دور می باشند. و تنها با پاکی و دور شدن از گناهان است که کسی به این سرای راه می یابد.8.

ص: 120

فردوس قرار داده، هرچند ظاهر آیه مطلق است، اما توجه به مفهوم کلمه«فردوس» آن را مقید می کند.

لذا در سوره مومنون که صفات وارثان فردوس را بیان می کند(1) حد اعلایی از صفات مومنان را ذکر کرده که در همه افراد وجود ندارد و این خود قرینه ای است بر این که ساکنان فردوس باید دارای صفات ممتازی باشند، علاوه بر ایمان و عمل صالح. و نیز به همین دلیل در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده که می فرماید:«هروقت از خدا تقاضای بهشت را می کنید مخصوصا تقاضای فردوس کنید که جامعترین و کاملترین منزلگاه های بهشت است».(1)دا

ص: 123

اشاره به این همت افراد با ایمان باید در همه چیز و در همه حال اعلی باشد، در تمنای بهشت به مراحل پائین تر قناعت نکند، هرچند مراحل پائین تر هم غرق نعمت است.

بدیهی است کسی که چنین تقاضایی از خدا می کند، ناچار باید خود را برای رسیدن به چنین مقامی آماده کند،و حداکثر تلاش و کوشش را برای رسیدن به چنین مقامی آماده کند، و حداکثر تلاش و کوشش را برای کسب برترین صفات انسانی و انجام صالح ترین اعمال به خرج دهد.

بنابراین آن ها که می گویند خدا کند ما به بهشت راه یابیم هر چند در پائین ترین مراحل آن باشیم افرادی هستند که از همت والای مومنان راستین بهره کافی ندارند.(1)9.

ص: 124

لذاست که مقام فردوس برین جایگاه والایی است که یکی از اختصاصات آن راجع به اهل بیت علیهم السلام می باشد. در روایت است که محمد بن عباس به سند خود از حارث از امام علی علیه السلام کرده که حضرت فرمودند:«لکل شی ذروه الجنه الفردوس و هی لمحمد و آل محمد صلی الله علیه و آله؛ برای هر چیز نقطهبرجسته ایست و نقطه برجسته بهشت، فردوس است که اختصاص به محمد و آل محمد علیهم السلام دارد(1)»(2)

+++

بدین صورت که هرچند اعمال تازه ای در آنجا انجام نمی دهند، ولی با مرکبی که از معتقدات و اعمالشان در این جهان فراهم ساخته اند، سیر تکاملی خود را ادامه خواهند داد.(1)

+++

از این گذشته، آن ها تمام خواسته هایشان تحت الشعاع خواست خداست و همان می خواهند که خدا می خواهد.(1)

***

کوتاه و پر معنی می فرماید:«یا اعرابی ان ادخلک الله الجنه اصبت فیها ما اشتهت نفسک و لذت عینک؛ ای اعرابی خداوند تورا وارد بهشت کند آنچه دلت بخواهد و چشمت از دیدنش لذت ببرد در آنجا خواهی یافت».(1)

و به تعبیر دیگر آنجا عالمی است که انسان کاملا با واقعی ها هماهنگ می شود و به گفته شاعر:

آنچه بینی دلت همان خواهد وآنچه خواهد دلت همان بینی(2)

و یا اشاره به این که نهرها ی بهشتی به فرمان آن ها هستد و در قبضه قدرتشان می باشد، چنانچه در سرگذشت فرعون می خوانیم که می گفت:«أَلَیْسَ لِی مُلْکُ مِصْرَ وَهَذِهِ الْأَنْهَارُ تَجْرِی مِن تَحْتِی ؛(1)آیا حکومت مصر در اختیار من نیست و این نهرها به فرمان من جریان ندارند».

این احتمال نیز داده شده است که کلمه«تحت» به معنی«بین ایدی» باشد، یعنی در مقابل آن نهرهای آب جریان دارد.(2)

***

از نهرهای جاری بهشتی و شراب طهور، گرداگرد بهشتیان می گردند و در خدمت آن ها هستند»،(1) در این که این نوجوانان کیانند؟ مفسران تفسیر های گوناگونی برای آن ذکر کرده اند:

بعضی گفته اند: آن ها فرزندان مردم دنیا هستند که پیش از بلوغ چشم از دنیا بسته، و چون کار نیک وبدی نداشته اندبه طلف پروردگارچنین منصبی را یافته اند، البته آن ها از این کار خود بیشترین لذت را می برند که در خدمت مقربان درگاه خدایند.

در حدیثی از حضرت علی علیه السلام این معنی نقل شده است.

ولی در تفسیر دیگری می خوانیم: که این ها اطفال مشرکینند که به خاطر بی گناهی دارای چنین مرتبه ای شده اند، چرا که اطفال مومنان به پدران و مادران خود ملحق می شوند.

و در تفسیر دیگری می خوانیم که آنها خدمتکارانی هستند بهشتی که خداوند مخصوصا آنان را برای این هدف آفریده است.(2)

***

پاسخ این سوال در روایات اسلامی چنین آمده است: گرچه در بهشت همواره نور و روشنایی است اما بهشتیان از کم و زیاد شدن نور و نوسان آن، شب و روز را تشخیص می دهند(1)

***

پس معنای آیه این است که:اصحاب بهشت در آن روز در کاری هستند که توجهشان را از هر چیز دیگر قطع می کند، و آن کار عبارتست از گفت و شنود های لذت بخش، و یا عبارتست از تنعم در بهشت(1)

در بعضی از روایات آمده است که: خدای سبحان برای اهل محشر تجلی می کند، به جلوه ای که آن را از غیر خود مشغول می سازد، مادامی که آن تجلی برطرف شدن همه حجاب هایی است که بین آنان و آفریدگارشان وجود داشت، نه این که مراد دیدن به چشم باشد، چون دیدن به چشم تناه از راه مقارنه جهات و ابعاد صورت می گیرد و خدای تعالی در جهت قرار ندارد، و چنین چیز در حق خدای تعالی محال است.(2)

در تفسیر مجمع البیان نیز آمده است که:(3)مشغولیت آنان در بهشت، هفت نوع از پاداش، برای هفت عضو می باشد: ثواب«پا» گفتن «ادخلوها بسلام آمنین» برای آن می باشد. ثواب «دست» آنچه از نعمت های بهشتی با آن بر می دارد (از جام های شراب طهور و میوه ها...)، پاداش «فرج» حور العین و زنان بهشتی، پاداش «شکم» آنچه از نعمت های بهشتی خواهد خورد، پاداش«زبان»آن است که در انجا نعمت های گوناگون را بیند، حمد الهی را کند،و پاداش «گوش» این است که آنجا هیچ سخن بیهوده و لغوی نمی شنود و فقط تحیت و سلام برای آن است، و پاداش «چشم» آنچه لذت برای آن است را می بیند.2.

ص: 132

علی بن ابی طالب علیه السلام و ذریته علیهم السلام من بعده؛ کسی که دوست دارد حیاتش همچون من، و مرگش نیز مانند من بوده باشد، و در بهشتی که خداوند به من وعده داده در جنات عدن ساکن شود، باید علی بن ابی طالب علیه السلام و فرزندان بعد از او را دوست دارد».

از این حدیث روشن می شود که جنات عدن باغ هایی است از بهشت که پیامبر صلی الله علیه و آله و جمعی از خاصان پیروان او در آن ها مستقر خواهند شد.

این مضمون در حدیث دیگری از حضرت علی علیه السلام نیز نقل شده که جنات عدن جایگاه پیامبر اسلام است.(1)

2- در آیات مربوط به معراج در آیه 13 تا 15 سوره «و النجم» می خوانیم:«رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَی عِندَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَی عِندَهَا جَنَّةُ الْمَأْوَ؛ بار دیگر پیامبر جبرئیل را نزد (سدره المنتهی) در آنجا که بهشت جاویدان قرار داشت، مشاهده کرد»(1) این تعبیر گواه دیگری بر وجود فعلی بهشت است.

3- سوره تکاثر آیه 5-7 می فرماید:«کَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ ثُمَّ لَتَرَوُنَّهَا عَیْنَ الْیَقِینِ؛ اگر علم الیقین داشتید دوزخ را مشاهده می کردید سپس به عین الیقین آن را می دیدند».

4- در سوره عنکبوت آیه 54 می فرماید:« وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکَافِرِینَ ؛ همانا جهنم کافران را از هر سو احاطه کرده است»، ولی حجاب های عالم دنیا مانع رویت آن است، لیکن آن روز که روز ظهور و بروز همه چیز است جهنم از همه آشکار تر ظهور می کند. علاوه بر آیات ذکر شده، در آیات ذکر شده، در روایات مربوط به معراج پیامبر صلی الله علیه و آله و روایت دیگر نیز نشانه های روشنی بر این مساله دیده می شود.(2) 5.

ص: 137

هنگامی که ما دریک مجلس عادی نشسته ایم صدای گفتگوی اطرافیان خود را می شنویم، اما از آن دو دسته امواج«روح پرور» و آزار دهنده» که در درون محیط ما است و همه جا را پر کرده است. هیچ خبری نداریم ، ولی اگر دستگاه گیرنده ای می داشتیم که موج آن با یکی از این دو فرستنده تطبیق می کرد فورا در برابر ما آشکار می شدند اما دستگاه شنوایی ما در حال عادی از درک آن ها عاجز است.

این مثال گرچه از جهاتی رسا نیست ولی برای مجسم ساختن چگونگی وجود بهشت و دوزخ در باطن این جهان موثر به نظر می رسد.

دیگر نکته: عالم آخرت و بهشت و دوزخ، محیط بر این عالم است، و به اصطلاح، این جهان در شکم و درون آن جهان قرار گرفته، درست همانند عالم جنین که در درون عالم دنیا است، زیرا می دانیم عالم جنین برای خود عالم مستقلی است، عالم دنیا نیز نسبت به عالم آخرت، همین حال را دارد، یعنی در درون آن قرار گرفته است.

و اگر می بینیم قرآن می گوید: وسعت بهشت به اندازه وسعت آسمانها و زمین است به خاطر آن است که انسان چیزی وسیع تر از آسمان و زمین نمی شناسد تا مقیاس سنجش قرار داده شود. لذا قرآن برای اینکه وسعت و عظمت بهشت را ترسیم کند آن را به پهنه آسمان و زمین تشبیه کرده است، و چاره ای غیر از این نبوده، همانطور که اگر در کودکی که در شکم مادر قرار دارد عقل داشت ، و می خواستیم با او سخن بگوئیم باید با منطقی صحبن کنیم که برای او در آن محیط قابل درک باشد.(1)3.

ص: 139

ص: 140

از آیه 46 همان سوره اعراف نیز استفاده می شود که «در میان اهل بهشت و دوزخ حجابهایی بر قرار است»«و بینهما حجاب».

تعبیر به «نادی»(در آیه) که معمولا در موارد سخن گفتن از دور به کار می رود نشانه بعد مکانی یا مقامی این دو گروه است، اما به هر حال شرائط و احوال روز قیامت با وضع این جهان بسیار متفاوت است و ما نمی توانیم با معیارهای این جهان آن ها را ارزیابی کنیم.(1)

3- در روایتی دیگر امام علی علیه السلام فرمودند«اولین کسی که داخل بهشت می شود، نیکو کاران و اهل آن می باشند»(1)

4- در روایتی دیگر رسول خدا صلی اله علیه و آله تهیدستان را نخستین داخل شوندگان در بهشت معرفی می نمایند.(2)

5- در روایتی از امام علی علیه السلام می فرمایند:«مردمانی به سوی بهشت های جاویدان پیشی گرفته اند که از دیگران نه بیشتر روزه می گرفتند، و نه بیشتر نماز می خواندند و نه بیشتر حج و عمره می کردند بلکه چون پند و اندارز های خدا دریافتند و پذیرفتند».(3)

6- در روایتی دیگر رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمایند:«سه گروه پیش از همه وارد بهشت می شوند : شهید در راه خداف برده ای که بردگیش او را از طاعت خداوند گارش باز نداشته است و تهیدست عیالوار پاکدامن».(4)

باتوجه به مقام حضرت امیر المومنین علیه السلام که هم نیکو کار و اهل آن، و هم شهید در راه خدا بودند و نیز کثرت روایاتی که حضرت را نخستین نفر ورود به بهشت معرفی می نماید، می توان به صراحت بیان کرد که حضرت نخستین کسی هستند که به بهشت راه می یابند.

ص: 143

حالتان سودی نداد. آیا اینها [= این واماندگان بر اعراف] همانان نیستند که سوگند یاد کردید رحمت خدا هرگز شامل حالشان نخواهد شد؟! (ولی خداوند بخاطر ایمان و بعضی اعمال خیرشان، آنها را بخشید؛ هم اکنون به آنها گفته میشود:) داخل بهشت شوید، که نه ترسی دارید و نه غمناک می شوید!».

با قرائتی که در آیات فوق و احادیث پیشوایان اسلام آمده، روشن می شود که «اعراف» مکان خاصی است میان دو قطب سعادت و شقاوت یعنی بهشت و دوزخ که همچون حجابی میان این دو کشیده شده ویا همچون زمین مرتفعی درمیان این دو فاصله گردیده است به طوری که آن ها که روی آن قرار دارند، مشرف بر بهشت و دوزخند و هر دو گروه را مشاهده می کنند، و از هر چهره های تاریک و روشن آنها می توانند آنها را بشناسند.

اکنون ببینیم چه کسانی بر اعراف قرار دارند و اصحاب اعراف کیانند؟

بررسی آیات چهارگانه فوق نشان می دهد که دو گونه صفات مختلف و متضاد برای این اشخاص ذکر شده است:

در آیه اول و دوم (آیه 46 و47)، افرادی که بر اعراف قرار دارند چنین معرفی شده اند که آرزو دارند وارد بهشت شوند ولی موانعی آنها را جلوگیری کرده است، به هنگامی که نگاه به بهشتیان می کنند بر آنها درود می فرستند، و می خواهند با آنها باشند، اما هنوز نمی توانند، و به هنگامی که نظر به دوزخیان می افکنند، از سرنوشت آنها وحشت نموده و به خدا پناه می برند.

ولی از آیه سوم و چهارم(آیه 48و49) استفاده می شودکه آنها افرادی با نفوذ و صاحب قدرتند، دوزخیان را مواخذه و سرزنش

ص: 145

می کنند و به واماندگان در اعراف کمک می نمایند که از آن بگذرند و به منزل سعادت برسند.

روایاتیکه در زمینه اعراف و اصحاب اعراف نقل شده نیز ترسیمی از دو گروه متضاد می کند، در بسیاری از روایات که از ائمه اهل بیت علیهم السلام نقل شده می خوانیم:«نحن الاعراف؛ مائیم اعراف» یا «آل محمد هم الاعراف؛(1) خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله اعرافند»، و مانند این تعبیرات.

و در بعضی دیگر از روایات می خوانیم:«هم اکرم الحق علی الله تبارک و تعالی؛(2) آن ها گرامی ترین مردم در پیشگاه خدایند»، و یا «هم الشهداء علی الناس و النبیون شهدائهم؛(3) آنها گواهان بر مردمند و پیامبران گواهان آن ها هستند»، و روایات دیگر که حکایت دارد آن ها پیامبران وامامان و صلحاء و بزرگانند.

ولی دسته دیگری از روایات می گوید: آن ها واماندگانی هستند که بدی ها و نیکی هایشان مساوی بوده است یا گنکارانی هستند که اعمال نیکی نیز داشته اند، مانند حدیثی که از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود:«هم قوم استوت حسناتهم و سیئاتهم فان ادخلهم النارنوبهم و ادخلهم الجنه قبرحمته؛(4) آن ها گروهی هستند که حسنات و سیئاتشان مساوی است، اگر خداوند آنها را به دوزخ بفرستد بخاطر گناهانشان است و اگر به بهشت بفرستد به برکت رحمت او است».1.

ص: 146

روایات متعدد دیگری در تفاسیر اهل تسنن از حذیفه و عبد الله بن عباس وسعید بن جبیر و امثال آنها به همین مضمون نقل شده است.

در همین تفاسیر نیز مدارکی بر اینکه اهل اعراف، صلحاء و فقها و علما و یا فرشتگان هستند دیده می شود.

گرچه ظاهر آیات و ظواهر این روایات در ابتدا متضاد به نظر می رسد، و شاید همین امر سبب شده است که مفسران در این باره اظهار نظر های متفاوت و گوناگون کنند، اما با دقت روشن می شود که نه در میان آیات و نه درمیان روایات تضادی وجود ندارد، بلکه همه یک واقعیت را تعقیب می کنند.

توضیح اینکه: همانطور که گفتیم از مجموع آیات و روایات چنین استفاده می شودکه اعراف گذرگاه سخت و صعب العبوری بر سر راه بهشت سعادت جاویدان است طبیعی است که افراد نیرومند و قوی یعنی صالحان و پاکان با سرعت از این گذرگاه عبور می کنند اما افرادی که خوبی و بد را به هم آمیختند در این مسیر وا می مانند.

همچنین طبیعی است که سرپرستان جمعیت و پیشوایان قوم درگذرگاههای سخت همانند فرماندهانی که در اینگونه موارد در آخر لشگرراه می روند تا همه سپاهیان بگذرند، در آنجا توقف می کنند تا به کمک ضعفای مومنان بشتابند و آن هاکه شایستگی نجات را دارند در پرتو امدادشان رهایی یابند.

بنابراین در اعراف، دو گروه وجود دارند، ضعیفان و آلودگانی که در رحمتند و پیشوایان بزرگی که در همه حال یار و یاور ضعیفانند، بنابراین قسمت اول آیات و روایات اشاره به گروه نخستین یعنی ضعفا است و قسمت دوم اشاره به گروه دوم یعنی بزرگواران و انبیاء و امامان و صلحا.

ص: 147

در بعضی از روایات نیز شاهد این جمع به خوبی دیده می شود مانند روایتی که در تفسیر علی بن ابراهیم (تفسیر قمی) از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمودند«الاعراف کثبان بین الجنه و النار و الرجال الائمه یقفون علی الاعراف مع شیعتهم و قد سبق المومنون الی الجنه بلاحسنات...»(1) اعراف، تپه ای است میان بهشت و دوزخ، و امامان آن مردانی هستند که بر اعراف در کنار شیعیان(گناهکارشان) قرار می گیرند، در حالی که مومنان(خالص ) بدون نیاز به حساب در بهشت جای گرفته اند...».

بعد اضافه می کند:«امامان و پیشوایان در این موقع به پیروان گناهکار خود می گویند خوب نگاه کنید، برادران با ایمان خود را چگونه بدون حساب به بهشت شتافته اند، و این همان است که خداوند می گوید:«سلام علیکم لم یدخلوها و هم یطعمون؛(2) یعنی آنها به بهشتیان درود می فرستند در حالی که خودشان هنوز وارد بهشت نشده اند و آرزو دارند).

سپس به آنها گفته می شود، دشمنان حق را بنگرید که چگونه در آتشند و این همان است که خداوند می فرماید: واذا صرفت ابصارهم تلقاء اصحاب النار قالوا ربنا لا تجعلنا مع القوم الظالمین(3)

... بعد به دوزخیان می گویند اینها(پیروان و شیعیانی که آلوده گناهانی بوده) همانها هستند که می گفتید هرگز مشمول رحمت الهی نخواهند شد، (سپس رحمت الهی شامل آنها شده) و به این دسته از گناهکاران( که بر اثر ایمان و اعمال صالحی شایستگی عفو و7.

ص: 148

آمرزش دارند) از طرف امامان و پیشوایان دستور داده می شودکه به سوی بهشت بروید نه ترسی دارید و نه غمی.

شبیه همین مضمون در تفاسیر اهل تسنن از حذیفه از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده است.

نکته قابل توجه اینکه زندگی در جهان دیگر بر اساس الگوهایی است که از این جهان گرفته می شود. در مورد «اعراف» نیز همینگونه است، زیرا در این دنیا مردم سه گروهند: مومنان راستین که در پرتو ایمان به آرامش کامل رسیده اند و از هیچگونه مجاهدتی دریغ ندارند، و معاندان و دشمنان لجوسج حق که به هیچ وسیله به راه نمی آیند، و گروه سومی که در گذرگاه صعب العبوری میان این دو قرار گرفته اند و بیشتر توجه رهبران راستین و پیشوایان حق نیز به آن ها است که در کنارشان بمانند و دستشان را بگیرند و از مرحله اعراف مانند، نجاتشان دهند تادر صف مومنان حقیقی قرار گیرند.(1)

پاسخ این سوال را حدیثی که از طریق شیعه و اهل تسنن از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است می دهد، آنجا که می فرماید:

« ما من احد الا و له منزل فی الجنّه و منزل فی النار فاما الکافر فیرث المومن منزله من النار و المومن یرث الکافر منزله من الجنه فذلک قوله او ثتموها سبما کنتم تعلمون؛

(1)هرکس بدون استثناء جایگاهی در بهشت و جایگاهی در جهنم دوزخ دارد، کافران جایگاه دوزخی مومنان را به ارث می برند و دمومنان جایگاه بهشتی کافران را، و این است معنی کلام خداوند«اورثتموها باما کنتم تعلمون»».

این حدیث در واقع اشاره به آن است که درهای سعادت و شقاوت به روی همگان باز است. هیچ کس از آغاز، بهشتی آفریننده نشده و نه هیچکس از آغاز، بهشتی آفریده نشده و نه هیچکس دوزخی، بلکه همه کس استعداد رسیدن به هر دو را دارند، و این اراده خود آن ها است که سرنوشتشان را تعیین می کند، بدیهی است هنگایم که مومنان با اعمال خود به بهشت راه یافتند و افراد ناپاک و بی گمان به دوزخ جای خالی هر کدام به طور طبیعی در اختیار دیگری قرار خواهند گرفت.

به هر حال این آیه و آین حدیث یکی از دلائل روشن نفی جبر و طرفداری از اصل آزادی اراده است.(2)

والحمد لله رب العالمین

تمام شد در تاریخ 17/8/1368

قم مقدسه، علیرضا زکی زاده رنانی8.

ص: 150

- علامه مجلسی، بحار الانوار، 110 جلد، موسسه الوفاء بیروت- لبنان، 1404 قمری

- محمد بن حسن فروخ صفار، بصائر الدرجات، یک جلد، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی قم، 1404 قمری

-ابی بکر احمد بن علی الخطیب البغدادی، تاریخ بعداد او مدینه الاسلام،14 مجلد، نشر دار الکتاب العلمیه بیروت الطبعه الاولی 1417 قمری.

- سید شرف الدین حسینی استرآبادی، تاویل الایات الظاهره، یک جلد، انتشارات جامعه المدرسین قم، 1409 هجری قمری

- شیخ طوسی، التبیان، 10 جلد، تحقیق احمد حبیب قصیر العاملی، نشر مکتب الاعلام الاسلامی، الطبعه الاولی 1409 قمری

- حسن بن شعبه حرانی، تحف العقول، یک جلد، انتشارات جامعه مدرسین قم، 1404

- محمد دشتی، ترجمه نهج البلاغه، انتشارات مشرقین، چاپ چهارم، 1379

- علامه حلی، تذکره الفقهاء، تحقیق و نشر: موسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث قم، الطبعه الاولی محرم 1414 قمری

- محمد طاهر بن الهندی الفتنی، تذکره الموضوعات، یک مجلد؟

- اسماعیل بن کثر، تفسیر ابن کثیر، 4 مجلد، نشر دار المعرفه بیروت،1412

- ملا محسن فیض کاشانی، تفسیر صافی، مشهد، انتشارات دار المرتضی، چاپ اول

- ------------------------------- ، تفسیر الاصفی، دو جلد مرکز انتشارات دفتر فکری علامه طباطبائی، چاپ پنجم1376 هجری شمسی

- محمد بن مسعود عیاشی، تفسیر العیاشی، 2 جلد، چاپخانه علمیه تهران

- محمد بن احمد الانصاری القرطبی، (الجامع لاحکام القرآن) تفسیر القربطی، 20 مجلد، موسسه التاریخ العربی بیروت، 1405 قمری

- علی بن ابراهیم بن هاشم قمی، تفسیر قمی، 2 جلد، موسسه دار الکتاب قم، 1404 هجری قمری

- فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، موسسه اعلمی للمطبوعات بیروت، طبع اول 1415 هجری قمری

ص: 152

- الشخی عبد علی بن جمعه العروسی الخویزی، تفسیر نور الثقلین، موسسه اسماعیلیان قم الطبعه الرابعه، 1412 قمری

- آیت الله مکارم شیرازی و همکاران، تفسیر نمونه، انتشارات دار الکتب اسلامیه، چاپ شانزدهم، 1378 شمسی

- حسین بن محمد حلوانی، تنبیه الخواطر، یک جلد، تحقیق مدرسه الامام المهدی علیه السلام قم، الطبعه الاولی1408 هجری قمری

- شخ طوسی، تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه، 10 مجلد، حققه و علق علیه: السید حسن الموسوی الخراسان، نشر دار الکتب الاسلامیه، الطبعه الثانیه1414 ه- .ق

- ابی جعفر بن جریر الطبری، جامع البیان عن تاویل آی قرآن، دار الفکر للطباعه و النشر1415 قمری

- حاج سید احمد خوانساری، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، علق علیه علی اکبرالغفاریف ناشر مکتبه الصدوق طهران الجزء الاول الطبعه الثانیه 1355 ه- ش

- شیخ صدوق، ثواب الاعمال، یک جلد، انتشارات شریف رضی قم، 1364 شمسی

- الخصال، دو جلد در یک مجلد، انتشارات جامعه مدرسین قم، 1403 قمری

- ------------------------ ، علیرضا زکی زاده رنانی، حکمت ها حضرت مسیح علیه السلام، انتشارات پرتو خورشید، چاپ دوم 1385 شمسی

- شیخ حر عاملی، الجواهر السنیه فی الاحادیث القدسیه، منشورات مکتبه المفید قم ایران

- جلال الدین عبد الرحمن ابن ابی بکر السیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، دار المعرفه، الطیبه الاولی 1365 قمری

- المولی ابی الحسین سعید بن هبه الله المشهور بقطب الدین الراوندی، سلوه الحزین المعروف به الدعوات، التحقیق و النشر: مدرسه الامام المهدی، الطبعه الاولی1407 ه- ق

- سید مهدی حجازی، درر الاخبار گزیده بحار الانوار، دفتر تبلیغات اسلامی

- محمد بن جریر طبری، دلائل الامامه،یک جلد، دار الذخائر للمطبوعات، قم

- شهید اول، الذکری، یک مجلد، طبعه حجریه خط کرمانی سنه 1272

ص: 153

محمد بن حسن فتال نیشابوری، روضه الواعظین، انتشارات رضی قم

- حسین بن سعید کوفی، الزهد، 1 مجلد، المطبعه العلمیه قم، 1399 قمری

- محمد بن ادریس الحلی، السرائر، مطبعه موسسه النشر الاسلامی الطبعه الثانیه، 1410 قمری

- نسایی، سنن نسایی، انتشارات دار البشائر الاسلامیه، 1986 میلادی

- ترمذی، سنن ترمذی، انتشارات دار الفکر، 1983 میلادی

- بیهقی السنن الکبری، 10 جلد، نشر دار الفکر بیروت

- سلیمان بن اشعث السجستانی، سنن ابی داود، 2 مجلد، نشر دار الفکر بیروت الطبعه الاولی1410 قمری

- محمد بن یوسف الصالحی الشامی، سبل الهدی والرشاد فی سیره خیر العباد، دار الکتب العلمیه بیروت- لبنان

- الشیخ محمد مهدی الحائری، شجره طوبی، منشورات المکتبه الحیدریه فی النجف، الطبعه الخامسه 1385 ه- ق

- ابن ابی الحدید متعزلی، شرح نهج البلاغه، دار احیاء اکتب العربیه عیسی البابی الحلبی و شرکاه الطبعه الاولی 1378 قمری

- علیرضا زکی زاده رنانی، شنیدنی های شب جمعه، انتشارات حدیث نینوا، چاپ اول، 1384 شمسی

- اسماعیل بن حماد جوهری، الصحال تاج اللغه و صحاح العربیه، 6 مجلد، نشر دار العلم للملایین بیروت، الطبعه الرابعه14.7 قمری

-بخاری، صحیح بخاری، انتشارات دار القلم بیروت 1987 میلادی،

- علی بن بلبان الفارسی، صحیح ابن حبان بترتیب ابن بلبان، 16 مجلد، التحقیق شعیب الارنووط، نشر موسسه الرساله، الطبیعه الثانیه 1414 قمری

- النووی، صحیح مسلم بشرح النووی، مجلد، نشر در الکتب العربی بیروت، الطبعه الثانیه 1407 ه- ق

- علی بن یونس نباطی بیاضی، الصراط المستقیم، 3 جلد در یک مجلد، چاپ کتابخانه حیدریه، نجف، 1384 هجری قمری

- ابن بطریق یحی بن حسن حلی، العمده، یک جلد، انتشارات جامعه مدرسین قم، 1407 هجری قمری

- ابن ابی جمهور احسائی، عوالی اللآلی، 4 جلد، انتشارات سید الشهداء(ع) قم، 1405

- شیخ صدوق، علل الشرایع، یک جلد، انتشارات مکتبه الداوری قم

ص: 154

- -------------- ، عیون اخبار الرضا(ع)، 2 جلد در یک مجلد، انتشارات جهان، 1378 هجری قمری

- خلیل بن احمد فراهیدی، العین، 8 مجلد، تحقیق الدکتور مهدی المخزومی ابراهیم السامرائی، نشر موسسه دار الهجره، الطبعه الثانیه 1409 ه- ق

- ابراهیم بن محمد الثقفی، الغارات، تحقیق السید جلال الدین المحقق، 2 جلد، المطبهع بهمن

- سید هاشم بحرانی، غایه المرام و حجه الخصام فی تعیین الامام من طریق الخاص و العام، 7 جلد؟!

- الشیخ عبد الحسین الامینی، الغدیر، 12 مجلد، دار الکتب العربی- بیروت

- عبد الواحد بن محمد تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، یک جلد، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1366 هجری شمسی

- ابن بابویه القمی، فقه الرضا علیه السلام، تحقیق: موسسه آل البیت(ع)، نشر الموتمر العالمی للامام الرضا علیه السلام

- الشیخ سید سابق، فقه السنه، 3 جلد، نشر دار الکتب العربی بیروت

- سید بن طاووس حسنی، فلاح السائل؟

- سید علی اکبر قریشی، قاموس قرآن، هفت جلد در سه مجلد، انتشارات دار الکتب اسلامیه، چاپ ششم 1371 شمسی

- شیخ ابو العباس عبد الله الحمیری، قرب الاسناد، موسسه آل البیت لاحیاء التراث قم، الطبعه الاولی1413 قمری

- ثقه الاسلام کلینی، الکافی، 8 جلد، در الکتب الاسلامیه تهران، 1365 هجری شمسی

- عبد الله بن عدی الجرجانی، الکامل فی ضعفاء الرجال،تحقیق الدکتور سهیل زکار، 7 جلد، نشر دار الفکر بیروت، الطبعه الثالثه 1409

- جعفر بن محمد قولویه، کامل الزیارات، 1 مجلد، تحقیق شیخ جواد القیومی، موسسه نشر الفقاهه، الطبعه الاولی 1417 ه- ق

- اسماعیل بن محمد بن عجلونی، کشف الخفاءو مزیل الالباس، 2 مجلد، نشر دار الکتب العلمیه بیروت، الطبعه الثانیه1408 قمری

- علی بن عیسی اربلی، کشف الغمه، 2 جلد، چاپ مکتبه بنی هاشمی تبریز، 1381 هجری قمری

ص: 155

- علامه حلی حسن بن یوسف، کشف الیقین، یک جلد، موسسه چاپ و انتشارات وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد، 1411 هجری قمری

- علی بن محمد خزاز قمی، کفایه الاثر، یک جلد، انتشارات بیدار قم، 1410 قمری

-ابی الفتح محمد بن علی الکراجکی، کنز الفوائد، مکتبه المصطفی قم، الطبعه الثانیه 1410 قمری

- علی المتقی بن حسام الدین الهندی، کنز العمل فی سنن الاقوال و الافعال، موسسه الرساله بیروت1409

قمری

- ابن منظور، لسان العرب، 15 مجلد، نشر ادب الحوزه، الطبعه الاولی1405

- شیخ محمد بن المشهدی، المزار، تحقیق جواد القیومی، نشر القیوم، الطبعه الاولی1419 هجری قمری

- سید هاشم بن سلیمان بحرانی،مدینه معاجز الائمه الاثنی عشر و دلائلی الحجج علی البشر، موسسه المعارف الاسلامیه، الطبعه الاولی1413 قمری

- حاج شیخ علی نمازی، مستدرک سفینه البحار، موسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه

- محدث نوری، مستدرک الوسائل، 18 جلد، موسسه آل البیت علیهم السلام قم،1408 قمری

- رضی الدین حسن بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، یک جلد، انتشارات شریف رضی قم، 1412 هجری قمری

- شیخ صدوق، معانی الاخبار، یک جلد، انتشارات جامعه المدرسین قم، 1361 شمسی

- ----------------------، من لا یحضره الفقیه، 4 جلد، انتشارات جامعه مدرسین قم،1413 هجری قمری

- شیخ مفید، المقنعه، یک جلد، انتشارات جهانی شیخ مفید قم، 1413 هجری قمری

- ابی محمد عبد الله بن احمد بن محمد بن قدامه، المغنی، الدار الکتاب العربی للنشر و التوزیع

- علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، التحقیق: قسم الفقه فی مجمع البحوث الاسلامیه، نشر مجمع البحوث الاسلامیه، ایران مشهد، الطبعه الاولی1412

ص: 156

- محمد فواد عبد الباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن کریم، موسسه اعلمی للمطبوعات بیروت، طبع اول1420 ه- ق

- سلیمان بن احمد الطبرائی، المعجم الکبیر، تحقیق: حمدی عبد المجید السلفی، نشر مکتبه ابن تیمیه القاهره، 25 مجلد، الطبعه الثانیه

- علی بن ابی بکر الهیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، مکتبه القدسی بالقاهره دار الکتب العلمیه بیروت- لبنان

- محقق الاردبیلی، مجمع الفائده و البرهان،14 مجلد، تحقیق: اشتهاری و عراقی ویزدی، نشر جامعه المدرسین، 1403 قمری

- شیخ فخر الدین طریحی، مجمع البحرین، شش مجلد

- احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، یک جلد، دار الکتب الاسلامیه قم،1371 هجری قمری

- علیرضا زکی زاده رنانی، معراج پیامبر(ص)، یک جلد انتشارات موعود اسلام، چاپ سوم 1386 شمسی

- زید بن علی بن الحسین ابن علی بن ابی طالب علیهم السلام، مسند الامام زید، منشورات دار مکتبه الحیاه بیروت لبنان

- الشهید الثانی، مسکن الفواد، موسسه آل البیت لاحیاءالتراث قم، الطبعه الاولی قمری

- ----------------- ، منیه المرید، تحقیق رضا مختاری، نشر مکتب الاعلام الاسلامی، الطبعه الاولی1409

قمری

- ابوالفضل علی بن حسن طبرسی، مشکاه الانوار، یک جلد، کتابخانه حیدریه نجف اشرف، 1385 هجری قمری

- شیخ طوسی،مصباح المتهجد، یک مجلد، موسسه فقه الشیعه بیروت- لبنان، الطبعه الوالی1411 ه-ق

- رضی الدین حسن بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، یک جلد انتشارات شریف رضی قم، 1412 هجری قمری

- ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل ابی طالب (ع)، 4 جلد، موسسه انتشارات علامه قم، 1379 هجری قمری

- الموفق بن احمد بن محمد الخوارزمی، المناقب، موسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم المقدسه، الطبعه الثانیه 1411 هجری قمری

- احمد سیاح، ترجمه المنجد، انتشارات اسلام، چاپ نوزدهم، 377 شمسی

ص: 157

محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، 15 جلد با ترجمه، انتشارات دار الحدیث، ویرایش سوم1377 شمسی

- ابن الاثیر، النهایه فی غریب الحدیث، 5 مجلد، موسسه اسماعیلیان قم، الطبعه الرابعه 1364 شمسی

- شیخ محمد باقر محمودی، نهج السعاده، 8 جلد، دار التعارف للمطبوعات بیروت، الطبعه الاولی1396 قمری

- شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، 29 جلد، موسسه آل البیت علیهم السلام قم،1409

- سید علی بن موسی بن طاوس، الیقین، یک جلد، موسسه دار الکتاب قم،1409 هجری قمری

-شیخ سلیمان ابن شیخ ابراهیم معروف بخواجه کلان، ینابیع الموده، 3 جلد در یک مجلد، منشورات موسسه اعلمی للمطبوعات بیروت، چاپ اول 1418 هجری قمری

ص: 158

1- جامع تفسیر العیاشی(اسانیده، مستدرکاه و شرح غرائبه) «عربی؛ 4 جلد»

2-تصحیح و تعلیقه بصائر الدرجات «عربی؛ 3 جلد»

3-پژوهشی در علوم اهل بیت علیهم السلام «فارسی؛ 2 جلد»

4- مواعظ المسیح علیه السلام «عربی؛ 1 جلد»

5- موسه المعراجیه «فارسی؛ 2 جلد»

6-در محضر امام جواد علیه السلام

7-در محضر امام سجاد علیه السلام

8- سرنوشت اصحاب با وفا

ص: 160